Urgjenca Gjuhesore

Françesko Solano (14 nëntor 1914 - 20 mars 1999), i njohur në fushën e letrave edhe me pseudonimin Dushko Vetmo qe një nga figurat më të shquara të profesoratit arbëresh të ditëve tona, filolog e gjuhëtar me formim shkencor solid e me horizont të gjerë kulturor, poet, shkrimtar dhe dramaturg, njohës i shumë gjuhëve të huaja dhe përkthyes dorëmbarë deri edhe nga kinezishtja, mbrojtës i zjarrtë dhe i paepur i gjuhës shqipe dhe i virtyteve tradicionale të arbëreshëve.

Martin Camaj - Figurë e shquar e gjuhës dhe letërsisë shqipe by Gjovalin Shkurtaj

Prof. Hamit Boriçi është një figure e rrallë, me një kontribut e me ndihmesa të mëdha, me dije të gjera, me përvojë sa të gjatë aq edhe të mbushur me veprimtari të gjerë. Një gazetar i shquar, drejtues i mediave, dhe veprimtar shoqëror i spikatur. Autor i shumë librave themelor për gazetarinë dhe letërsinë shqiptare.

Çdo 13 Mars, bota e kulturës dhe kërkimore shqiptare përkujton me nderim të thellë ditëlindjen e Aleksandër Xhuvanit. Që është një nga personalitetet e shkencës e të dijes shqiptare. Veprimtaria dhe ndihmesat e gjithanshme të Aleksander Xhuvanit, qëndrojnë në themelet e gjuhësisë dhe të shumë disiplinave të tjera shkencore kombëtare shqiptare.

Emisioni 27 - Shqipja Dhe Sfidat E Saj by Gjovalin Shkurtaj

Sa herë vjen 7 Marsi mendja na shkon më së pari te mësuesja e klasës së parë, te klasa ku shkelëm për së pari të ndrojtur e me mallëngjimin se po ndaheshim nga lodrat e përkëdhelitë amnore, por edhe me ëndjen e kureshtjen për të filluar udhën e dijes. Emrat dhe kujtimet për mësuesit në kujtesën e ish-nxënësve janë si delikat e çmueshme në muzeume, si dëftesat e diplomat e shkollimit, të cilat në çdo 7 Mars na kujtojnë edhe vargjet e pavjetërsueshme të poetit Llazar Siliqi, që ka shkruar: "Edhe kur flokët do të na i mbulojnë thinjat, Në mend do të sjellim një emën nderues, Emnin e bukur porsi fëminija, Emnin e thjeshtë e të madh: Mësues". Gëzuar 7 Marsin !

Kjo festë e bukur, e quajtur edhe dita e të dashuruarve, ashtu si shumëkund në Evropë e në mbarë botën, po merr përmasat dhe cilësimet e një feste të bukur, e një festë të të rinjve dhe, është tashmë një gjë e bukur se, kur vjen 14 shkurti, bashkë me dhurata simbolike, këngëzon edhe gjuha me urimin tashmë të rrënjosur: Gëzuar Shën Valentinin! Gëzuar festën a ditën e të dashuruarve!

Emisioni 24 - Roli i mediave për mbarëvajtjen e mëtejshme të gjuhës shqipe by Gjovalin Shkurtaj

Pra, në bisedën e sotme dhe në vazhdim, do të flasim për kahet dhe përmasat e prurjeve të reja të shqipes së shkruar e të folur, duke vënë në peshoren e një gjykimi sa më të ftohtë e objektiv, të asaj që bie ndesh me normën e kodifikuar dhe që, sidoqoftë, edhe nëse do të vazhdojmë ta quajmë “shkelje”, duhet jo vetëm ta kundrojmë e ta përfillim, po edhe të përpiqemi ta shpjegojmë e të nxjerrim edhe mësimet e nevojshme normativizuese. Për sot, sa për ta shtruar diskutimin, po lejohem të përmend, po edhe të kërkoj me mirësjellje edhe mendimin tuaj për disa prej dysorëve që përbëjnë shkelje të nomës së sotme, por që,mesa duket, po marrin përmasa të gjera dhe, kushedi, ndoshta edhe duhet t’u kthehet me më shumë vëmendje gjuhësia shqiptare.

Gjuha shqipe për shqiptarët e Maqedonisë është si rrezet e diellit botën e gjallë. Pa njohur gjuhën shqipe dhe vlerat e shqiptarisë për shqiptarët e Maqedonisë, ai vend nuk do të ketë kurrë qetësi e mbarësi. Njëra nga pikat më të rëndësishme të marrëveshjes së Ohrit ishte ajo “Për nxjerrjen e ligjeve që drejtpërsëdrejti kanë të bëjnë me kulturën, përdorimin e gjuhës, arsimit, dokumenteve personale dhe përdorimit të simboleve, si dhe të ligjeve për financim lokal, zgjedhjet vendore, për qytetin e Shkupit dhe për kufijtë komunal do të duhet të ekzistojë shumica e votave në kuadër të saj që duhet të ketë shumicën e votave të deputetëve të cilët pohojnë se iu takojnë bashkësive që nuk janë popullatë shumicë në Maqedoni. Themelet e shteteve demokratike nuk rrënohen nga njohja e të drejtave të ligshme të qytetarëve të vet, jo vetëm në raste si i shqiptarëve të Maqedonisë që janë pjesë shumë e rëndësishme dhe konstituente e atij shteti e vendi, po edhe të pakicave më të vogla. Përkundrazi, qëndrimet mohuese dhe poshtëruese e të padrejta ndaj kombeve dhe etnive brenda një shteti shkaktojnë lëvizje tronditëse të mëdha dhe të papranueshme për kohët e sotme.

Poeti, shkrimtari dhe dramaturgu, akademiku Dritëro Agolli u nda së gjallësh. Lamtumirën poetit të madh atdhetar e fjalëshpatë, po ia shoqërojmë me disa vlerësime për cilësitë gjuhëpasuruese e gjuhëdashëse të krijimtarisë së Tij, të cilat mbeten si porosi të vyera e të pavdira për mbarë brezat e sotëm dhe për ata që do të vijnë. Dritëro Agolli, ashtu si çdo mjeshtër i madh, duke ua vënë veshin këngëtarëve dhe bejtethurësve popullorë, mori prej tyre edhe “gjedhen” e mbarë të krijimit,po edhe zellin për të mos u ndalur vetëm në aq sa mori prej tyre, ai iu vu krijimtarisë letrare me synimet largvajtëse dhe, në një farë mënyre, na kujton thënien urtake që thotë : “Ishin amatorët ata që ndërtuan varkën e Noesë dhe profesionistët ata që ndërtuan Titanikun”.

Festa e Krishtlindjeve, apo sikundër quhej në Shqipen e hershme Kshndellat (nga lat.Cristi Natale) është festa me domethënien më të bukur e që e fton njeriun drejt mbarësisë, drejt harmonisë dhe gjetjes së ecurisë, që prin nga përvujtënia dhe mirësia për veten dhe për të afërmit e krejt njerëzimin. Papa Françesku e thotë qartë e thjeshtë këtë domethënie: “Krishtlindjet janë takimi i Zotit me popullin e vet”. Mesnata e Krishtlindjeve, me vajtjen masive në kishë, me ritualet e rastit dhe, mbi të gjitha, me të drejtuarit e mendjes e zemrës nga misteri i lindjes së Krishtit, si simbol i shpresës dhe i mbarësisë e i përparimit, ka qenë dhe mbetet si pika e adhurimit dhe e ngushëllimit shpirtëror jo vetëm për të krishterët, por edhe për mbarë njerëzimin. Krishtlindjet për njeriun e sotëm janë besimi dhe qasja te dhembshuria dhe shpresa. Zoti duke u takuar me njerëzit u kujton atyre dy gjëra. E para është: të kenë shpresë. Ai u prin nga e mbara, u hap dyert e udhës së mirësisë e të ngushëllimit shpirtëror dhe kurrë nuk ua mbyll horizontet. E dyta është: të mos ndruhemi kurrë nga dhembshuria. Kur njerëzimi harron shpresën dhe dhemshurinë, atëherë edhe Kisha bëhet e ftohtë dhe njerëzia shket në udhët e ideologjive të mbrapshta e të kotësive mondane.

Kur këngët e reja shkojnë në shtratin e mbarë të traditës shqiptare, që vënë në muzikë fjalë të pikuara nga zemra dhe që prekin edhe plagë a probleme shqetësuese të kohës, qoftë të jetës së përditshme familjare, qoftë edhe të dukurive më të mëdha me karakter shoqëror e problemor, gjejnë menjëherë pranim e pëlqim. Natyrisht është mirë kur edhe në garat a festivalet e këngës, çmimet shkojnë për krijime të atilla,sikundër është edhe kënga “Ma thuaj ti” e Rozana Radit, fituese meritore e “Kënga magjike, 2016”. Rozana solli një këngë tjetër shumë të bukur, pa asnjë mëdyshje me vlera të larta interpretuese, mbështetur në fjalë që ta çojnë zemrën peshë, po edhe që ka kohë që kishin filluar të rrallohen në muzikën e re shqiptare.

Ide të hershme për një qëndrim a konceptim sociolinguistik të gjuhës ka pasur edhe në radhët e gjuhëtarëve shqiptarë. Mund të përmendim, sidomos, Atë Justin Rrotën me mendimet e vlerësimet e tij rreth mundësisë që ka njeriu për ta “dredhë giuhën” sipas rastit e bashkëbiseduesit dhe Eqrem Çabejn për lidhjen e gjuhës dhe seksit në të ashtuquajturën prej tij “të folët e grave”. Atë Justin Rrotës i takon merita që, ndonëse shumë kohë para se të lindte sociolinguistika si disiplinë më vete dhe, madje, para se të krijohej termi përkatës për emërtimin e saj (që, do ta kishim vetëm aty nga viti 1952), me formulimin e tij të qartë kushtuar zhvillimit të gjuhës, t’ia ketë çelur shtigjet asaj me largpamësi. Për të faktuar sa më lart, po citojmë vetëm një pjesë të konceptimit të Atë Justin Rrotës lidhur me ndryshimin dhe zhvillimin e gjuhës apo sikundër e thoshte ai Gjuha shkon tue bam ato ndryshimet e veta (në “Hylli i Dritës”, 1931, nr. 3, f. 121-133).

Dëgjova këto ditë disa nga këngët më të reja të Alban Skënderajt, të cilin, qysh kur ka nisur të bëjë emër si këngëtar e deri tani që po shquhet si një nga më të mirët, e kam pëlqyer se është zëbukur e fjalëbukur, po e kam pëlqyer edhe për shqiptarinë e tij, e kam vlerësuar dhe e vlerësoj për mbështetjen e plotë në truallin kombëtar, por, mbi të gjitha, për gjakimin e tij tashmë të pohuar e të ditur nga të gjithë, si këngëtar shqiptar, si djalë shqiptar. Edhe pse ka vite që jeton e punon më shumë jashtë se në atdhe, Alban Skënderaj është kudo e kurdoherë shqiptar, që Vlorën e Shqipërinë i ka kurdoherë e kudo me vete: në zërin e tij të mrekullueshëm, në fjalët e larminë e teksteve të këngëve të tij, si dhe në qëndrimin, në shpirtin e në etnografinë e të folurit “shqiptarisht”. Dhe, për të mos mbetur jashtë “trendy-t” terminologjik të sotëm, po them se Alban Skënderaj, në krejt “performancën“ e tij, më të parën gjë lakmon të qenët shqiptar, të qenët bir i denjë i tokës sonë, paçka se është tashmë aq i kudogjendur në mjediset e diasporave shqiptare të hershme e të reja në Evropë e në mbarë Botën.

Këto vitet e fundit, vëmë re me kënaqësi se ka një këndellje e rigjallërim të jetës teatrore në qytetet e mëdha, po edhe në qendrat e vogla, midis të cilave ia vlen të përmendim punën meritore dhe mbërritjet e Teatrit të qytetit të Gjirokastrës. Para disa ditësh trupa e Teatrit të Gjirokastrës erdhi në Tiranë me shfaqjen: "Eh, ç'të bën paraja". Një punë e kujdesshme e krejt trupës, e regjisorit Vasil Çuklla, e skenografit Gazmend Koçollari, po edhe e aktorëve interpretues. Salla e mbushur plot e përplot me shikues, natyrisht,në radhë të parë artdashës gjirokastritë që jetojnë në Tiranë, po edhe nga adhurues të teatrit nga radhët e studiuesve, profesorëve të letërsisë dhe dashamirëve të pamungueshëm të artit skenik, sigurisht edhe gazetarë e punonjës të mediave. Të gjithë sa ishim, shijuam një shfaqje të këndshme, të vënë në skenë thjesht e natyrshëm, po edhe me një tematikë e lajm a mesazh të gjetur mirë, mjaft të përshtatshëm e fshkikullues dhe për realitein e sotëm shqiptar.

Fjala a, më saktë termi, Sintaksa, ashtu si shumica e termave të gramatikës e të gjuhësisë, vjen nga greqishtja σύνταξις (syntaxis), dhe emërton disiplinën a pjesën e gramatikës që merret me mënyrat se si lidhen fjalët në fjali dhe fjalitë ndërmjet tyre, shpjegon ndërtimin e fjalive në një gjuhë të dhënë. Sintaksa, ashtu si krejt gramatika e një gjuhe, mbështetet në materialin gjuhësor konkret të gjuhës, bën përgjithësime duke u nisur nga elemente konkrete e të veçanta të ligjërimit, që janë të një larmie aq të madhe e të një sasie të pakufishme, përcakton kategoritë e tiparet e përgjithshme, atë që qëndron në bazë të ndryshimit të fjalëve dhe të bashkimeve të tyre, dhe nxjerr së andejmi rregullat.

Në gjuhësi, morfologjia është dega kryesore e gramatikës, që merret me studimin e trajtave të fjalëve. Kështu kemi përdorimet e saj kryesore, si: Morfologjia e gjuhës shqipe; Sistemi morfologjik i gjuhës shqipe. Po edhe në rrafshe më të kufizuara, si p.sh. në studimet dialektologjike: Sistemi morfologjik i dialekteve të shqipes ose edhe sisetmi morfologjik i një të folmeje të caktuar, p.sh. sistemi morfologjik i të folmeve të gegërishtes veipërëndimore, sistemi morfologjik i së folmes së Çamërisë; sistemi morfologjik i të folmeve arbëreshe të Italisë etj.

Fonetikë quhet ajo degë e gjuhësisë që merret me studimin e mjeteve tingullore të gjuhës, me përbërjen dhe ndërtimin tingullor të saj, me theksimin e fjalëve, me timbrin e realizimin e tingujve zanorë e bashkëtingëllorë të një gjuhe. Fjala a termi fonetikë, ashtu si shumica e termave të gramatikës e të gjuhësisë vjen nga greqishtja e vjetër ' φωνή ' ("phōnē" - tingull, zë).

Çfarë është gjuha ? Si mund ta përkufizojmë atë sa më thjeshtë e në mënyrë të atillë që ta kuptojnë jo vetëm ata që merren mirëfilli me punë gjuhe (si mësues, studiues, përkthyes, shkrimtarë, aktorë, gazetarë etj.) po edhe përgjithësisht nga ata që flasin e shkruajnë. Këtyre pyetjeve do mundohemi ti përgjigjemi në këtë emision.

Letërsia ushtron ndikim të ndjeshëm gjuhësor në jetën e shoqërisë. Nëpërmjet letërsisë së shkruar, masat e gjera të lexuesve njihen me pasurinë e leksikut të shqipes popullore, me fjalë e shprehje të reja të krijuara prej shkrimtarëve dhe i bëjnë ato pronë të ligjërimit të tyre. Në mënyrë të veçantë ndikojnë në popull veprat e shkrimtarëve më të pëlqyer, pesha e fjalës së të cilëve ndihet e fuqishme në kulturën ligjërimore e shkrimore të popullit.

“Lahuta” është një enciklopedi e heroikës popullore të maleve tona: aty ka jo vetëm luftë e vdekje për atdhe, jo vetëm këngë për trimëritë e merituara e të kryera “jo për të grabitë të bijën e krajlit, as për të çetue në Krajli, por për të lirue nga prangat e robnisë shumëshekullore vendin e vet”, po edhe urti e mençuri, mendje e zemër, jetë dhe jetësi të pashuar.

Çdo krahinë ka pasur dhe ka burrat e vet të shquar, emrat që i kanë dhënë nder dhe që, në rrjedhë të moteve, kanë rrezatuar me bëmat e tyre në fusha të ndryshme, gjithmonë të nisur nga kahu i mbarë dhe i lëvdueshëm “po na Dibrës o t’ia lamë nji nam”, sikundër e thotë bukur kënga popullore, por jo vetëm në fushën e luftës. Nuk janë të pakët edhe dibranët që kanë vepruar kryesisht në lëmin e diturisë, të letrave e të shkrimtarisë, duke na lënë edhe vepra që i qëndrojnë kohës, libra që përmbajnë copëza jete dhe dëshmi të përjetimeve e pësimeve të heshtura, por edhe aq prekëse e të dhimbshme, si ato që hiqnin e vuanin femrat shqiptare, jo vetëm në fshatra e hapësira anësore, po edhe në qytetet shqiptare deri vonë në gjysmën e parë të shek.XX, sikundër është, ndër të tjera, edhe proza e Haki Stërmillit.

Emisioni 6 - Fjalët e huaja në gjuhën shqipe by Gjovalin Shkurtaj

Letërsia artistike është quajtur “kudhër” e fjalës. Këtë e dinë mirë si poetët ashtu edhe krijuesit në prozë e në dramë. Idetë, personazhet, figurat dhe personalitetin e vet shkrimtari i shpreh dhe i pasqyron vetëm nëpërmjet gjuhës. Jo më kot thuhet se vegla a mjeti i punës së tij është vetëm gjuha. Përpikëria, qartësia, thjeshtësia dhe ngjyresa e gjuhës janë aq të nevojshëm për shkrimtarin, sa të gjitha veglat e punës për punëtorin. Siç thotë Dritero Agolli: “Nga të gjitha mjeshtëritë e njerëzimit ajo që kërkon më pak shpenzime vetjake, është mjeshtëria e shkrimtarit”.

Ditët e fundit të vitit, në rrjedhë të kohërave, tradicionalisht kanë qenë dhe vijonë të jenë të lidhura me një simbolikë shumë të bukur të lindjes, të rilindjes dhe përgjithësisht të një mbarimi që, krejt natyrshëm, sjell fillim të ri. Shkon një vit, kalojnë ditë, javë e 12 muaj, por, mbas tyre, si për ta shpërblyer krejt atë cikël e qerthull bëmash, veprimesh e pësimesh të 365 ditëve, vijnë Krishtlindjet apo Kshndellat, si festa më masive dhe gëzimndjellëse e fundvitit, e lidhur jo vetëm me emrin e Jesuzit; kjo po se po, por edhe me praktika e rite të tjera, të shumta e të kryehershme, gjithsesi jo vetëm parakrishtiane, ndoshta edhe mirëfilli pagane, por të lashta e të gjithmbarshme në hapësirat ballkanike dhe më gjerë, evropiane.

Shqyrtimi historik dhe letrar i aspekteve të ndryshme të figurës dhe bëmave trimërore atdhetare të Skënderbeut ka bërë të mundur që të kuptohej e të ndriçohej më thellë madhështia e veprës së heroit dhe e epokës së tij në planin ideor, moral dhe, veçanërisht, roli i rëndësishëm ndërkombëtar i luftës që bëri populli shqiptar për 25 vjet rresht nën udhëheqjen dorësigurtë të Gjergj Kastriotit.

Emisioni 3 - Gjuha standarde dhe dialektet by Gjovalin Shkurtaj

Me rastin e 100-vjetorit të rënies dhe të përurimit të Shtatores së tij në lulishten e Muzeut Historik Kombëtar, më 27 Nëntor 2015. Emri i Ded Gjon Lulit është emër nderues dhe peng madhështor i atdhetarisë e i qëndresës heroike për mbrojtjen e trojeve shqiptare.

Should we have a law to protect the Albanian Language ?

Kemi një gjuhë të bukur, por duhet ta mbrojmë, ta pasurojmë dhe ta pastrojmë atë me dashuri e kujdes. E keqja është se prej vitesh ka mangësi të disiplinës gjuhësore nga shteti, nga institucionet ku botohen libra, gazeta, revista dhe përgjithësisht në shkrimet zyrtare dhe në ligjërimet publike të shqiptarëve.