Gita Acharan

ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਰਫ ਊਰਜਾ ਸੀ ਅਤੇਇਸ ਨੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ। ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਵਿੱਚ ਤਾਪਮਾਨ, ਘਣਤਾ ਅਤੇ ਮੈਟਰ-ਐਂਟੀਮੈਟਰ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਸੂਖਮ (ਕਵਾਂਟਮ) ਭਿੰਨਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਹੀ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਜੋ ਵਿੰਭਨਤਾਵਾਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਭਗਵਾਨ ਪਾਸਾ (ਚੌਪੜ) ਖੇਡ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਮਨ (ਹੇਠਲੀ) ਪ੍ਰਕਿ੍ਰਤੀ ਅਸ਼ਟਾਂਗੀ (ਅੱਠ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ) ਹੈ। ਅੱਗ, ਪਿ੍ਰਥਵੀ, ਜਲ, ਵਾਯੂ ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਭੌਤਿਕ (ਪਦਾਰਥਕ) ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨ, ਬੁੱਧੀ ਤੇ ਹੰਕਾਰ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਹਨ (7.4)। ਅਗਨੀ ਦਾ ਅਰਥ ਉਸ ਊਰਜਾ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਊਰਜਾ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਰਤਿਤ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਠੋਸ ਅਵਸਥਾ (ਪਿ੍ਰਥਵੀ) ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ (ਜਲ) ਅਤੇ ਗੈਸ-ਅਵਸਥਾ (ਹਵਾ) ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਜਾਂ ਆਕਾਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ।ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਜੀਵਤ ਰਹਿਣ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਭੇਦ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੰੁਦੀ ਹੈ। ਮਨ, ਸੋਚ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪੱਧਰ ਹੈ (ਪ੍ਰਣਾਲੀ-1 ਤੇਜ਼ ਤੇ ਅੰਤਰ ਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਸਾਖਿਅਤ) ਅਤੇ ਬੁੱਧੀ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸੋਚ ਹੈ (ਪ੍ਰਣਾਲੀ-2, ਧੀਮੀ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ)। ਅਹੰਕਾਰ, ਆਖਰੀ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਉੱਚ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉੱਚ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਜੀਵਨ ਤੱਤ ਹੈ ਜੋ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ (7.5), ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਅਦਿੱਖ ਸੂਤਰ ਮਣਕਿਆਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ (7.7)।ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਹੀ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀਲਈ ਜਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਯੋਗੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਇੱਕ ਅੱਧਾ ਹੀ ਮੇਰੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਪਹੰੁਚਦਾ ਹੈ'' (7.3)। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹੰਕਾਰ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਇਕ ਔਖਾ ਕਾਰਜ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਥੇ ਉਸੇ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਢੰਗ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ 13.8 ਅਰਬ ਸਾਲਾਂ ਦੀਕਰਮਗਤ ਉੱਨਤੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਜਾਣੇ-ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਧੂੜ-ਮਿੱਟੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਲਈ। ਸਾਡਾ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਇਸ ਧੂੜ-ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣਾ ਹੈ ਜੋ ਹੰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੰੁਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਕਦਮ ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣਾ ਹੈ।

अर्जुन देखता है कि सभी योद्धा श्रीकृष्ण के विश्वरूप के दांतों से चूर्ण हो रहे हैं। श्रीकृष्ण कहते हैं कि ये सभी योद्धा मेरे द्वारा मारे जा चुके हैं और तुम केवल निमित्त-मात्र हो (11.33) और इसलिए व्यथित महसूस किए बिना युद्ध करो (11.34)। भले ही अर्जुन के शत्रु उनके द्वारा पहले ही मारे जा चुके हों, फिर भी श्रीकृष्ण ने अर्जुन को युद्ध छोड़ने के लिए नहीं कहा। इसके बजाय, वह उसे बिना तनाव के लड़ने के लिए कहते हैं। स्पष्ट संकेत यह है कि निमित्त-मात्र का अर्थ निष्क्रियता नहीं है। निष्क्रियता एक किस्म का दमन है जो आंतरिक तनाव पैदा करता है। यदि अर्जुन शारीरिक रूप से भी युद्ध छोड़ देते तो भी युद्ध नहीं रुकता बल्कि वे जहां भी जाते, मानसिक रूप से युद्ध का बोझ ढोते। दूसरी ओर, श्रीकृष्ण मानसिक रूप से इस बोझ को त्यागने और हाथ में जो कर्म है उसे परमात्मा के साधन के रूप में करने का संकेत देते हैं। यह सक्रिय स्वीकृति हमारे दैनिक जीवन के कभी न समाप्त होने वाले तनाव को कम करने का सबसे अच्छा तरीका है। उदाहरण के लिए, एक बिजली का तार बिजली का संचालन करके एक बल्ब को सक्रिय करता है जो प्रकाश देता है। तार के सोचने के दो तरीके हो सकते हैं। एक तो यह कि अहंकार से भर जाए क्योंकि यह बल्ब को बिजली दे रहा है। दूसरा वह ऐसा भी सोच सकता है कि वह सिर्फ एक निमित्त-मात्र है जहां टरबाइन द्वारा बिजली उत्पन्न की जाती है और बल्ब प्रकाश दे रहा है। यह सच है कि जब वोल्टेज में अंतर होता है, तो तार के पास बिजली प्रवाहित करने के अलावा कोई विकल्प नहीं होता है। इसी प्रकार, वोल्टेज में अंतर की तरह, तीन गुण हमारे कार्यों के लिए जिम्मेदार हैं। निमित्त-मात्र वह है जो जानता है कि तीन गुण ही वास्तविक कर्ता हैं।   अपने आप को निमित्त-मात्र के रूप में महसूस करने के बजाय, परमात्मा को निमित्त-मात्र या एक उपकरण बनाने की हमारी सामान्य प्रवृत्ति होती है। हम उम्मीद करते हैं कि हमारी इच्छाओं को पूरा करने के लिये परमात्मा उपकरण बनकर हमारा काम करें। मुख्य बात यह महसूस करना है कि हम इस शक्तिशाली रचना के अरबों उपकरणों में से एक हैं।

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਗਿਆਨ ਤੇ ਬੁੱਧੀ (ਸਿਆਣਪ) ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚਸਮਝਾਵਾਂਗਾ। ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਜਾਵੇਂਗਾ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣ ਯੋਗ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ'' (7.2)। ਗਿਆਨ ਤੇ ਬੁੱਧੀ ਹੀ ਇਕ ਉਹ ਮਾਰਗ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਮਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਭਗਤ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਢੁਕਵਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਭਗਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ, ‘‘ਖੁਦ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਣੀਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਅਤੇ ਹਰ ਥਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾਂ'' ਦਾ ਮਾਰਗ ਸੁਝਾਇਆ ਸੀ (6.29)। ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਹੋਰ ਜਾਣਨ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ।ਵਰਤਮਾਨ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਿਚੋੜ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿਫਰ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਦੀਸਿਰਜਣਾ ਹੰੁਦੀ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਹ ਬ੍ਰਹਮੰਡ 13.8 ਅਰਬ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਬਿੱਗ ਬੈਂਗ (big bang) ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਸੀ।ਕਾਜ਼ਮਿਕ ਮਾਈਕਰੋਵੇਵ ਬੈਕਗਰਾਊਂਡ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ (CMBR) ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਤਰਕ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇਕ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਦ ਇਹ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਫੈਲ ਕੇ ਤਿਤਰ ਬਿਤਰ ਹੋ ਕੇ ਸਿਫਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਵਾਲੀ ਊਰਜਾ ਇਕ ਹੋਰ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰੇਗੀ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਜਣ ਤੇ ਪਰਲੋ ਦੀ ਇਕ ਚੱਕਰਵਾਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ।ਇਹ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਿ ‘‘ਉਹ ਪੂਰੇ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਤੇ ਪਰਲੋ ਹੈ'' (7.6)। ਪਹਿਲਾ ਸੰਕੇਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਚੱਕਰਦਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਕਿ ਸਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਸਿਰਜਣ ਤੇ ਵਿਨਾਸ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਇਕਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਇਹ ਸਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਕਰਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਸਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਕਰਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਜਾਂ ਅਘਾਤਕ ਵੀ ਹਨ। ਉਹ ਅੱਗੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ‘‘ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਦੂਜਾ ਕੋਈ ਵੀ ਪਰਮ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਇਹ ਸੰਪੂਰਣ ਜਗਤ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਸੂਤਰ ਦੀਆਂ ਮਣੀਆਂ (ਮਣਕੇ) ਵਾਂਗੂੰ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਪਰੋਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ'' (7.7)। ਪ੍ਰਗਟ (ਮਣੀ) ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਗਟ (ਸੂਤਰ) ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਅਕਸਰ ਮਣਕਿਆਂ ਦੀ ਮਾਲਾ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੂਤਰ ਅਦਿੱਖ (ਅਦ੍ਰਿਸ਼) ਹੈ ਅਤੇ ਸੂਤਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਮਣਕੇ ਕੋਈ ਸੁੰਦਰ ਮਾਲਾ (ਗਹਿਣਾ) ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੇ। ਇਹ ਉਸ ਦਰਖਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜੋ ਅਦਿੱਖ ਜੜਾਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਜੀਵਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।

विश्वरूप के दांतों के बीच सभी योद्धाओं को पिसते हुए देखकर, अर्जुन ने श्रीकृष्ण के बारे में विस्तार से जानने के लिए पूछा कि वह वास्तव में कौन हैं। श्रीकृष्ण कहते हैं कि वह महाकाल हैं जो इस समय लोकों को नष्ट करने में प्रवृत्त हैं। तुम्हारे युद्ध में भाग नहीं लेने से भी युद्ध की व्यूह रचना में खड़े विरोधी पक्ष के सभी योद्धा मारे जाएंगे (11.32)। वह आगे कहते हैं कि तुम्हारे शत्रु मेरे द्वारा मारे जा चुके हैं और तुम केवल निमित्त-मात्र हो (11.33)। द्रोणाचार्य, भीष्म पितामह तथा अन्य योद्धा पहले ही मेरे द्वारा मारे जा चुके हैं,इसलिए तुम युद्ध करने के लिए व्यथित मत हो (11.34)। अर्जुन की व्यथा का मूल कारण उसकी यह धारणा है कि वर्तमान संदर्भ में वह कर्ता या मारने वाला है। यह अहम् कर्ता (मैं कर्ता हूँ) या अहंकार है। वह यह कहकर इसे उचित ठहराने की कोशिश करता है कि राज्य के लिए अपने शिक्षकों और रिश्तेदारों की हत्या करना उचित नहीं है। श्रीकृष्ण ने अर्जुन के भ्रम को तोड़ते हुए उसे भविष्य की एक झलक दिखाई जहां सभी योद्धा मौत के मुंह में प्रवेश कर रहे हैं। श्रीकृष्ण स्पष्ट करते हैं कि अर्जुन के भाग नहीं लेने पर भी उनमें से कोई भी जीवित नहीं रहेगा और अर्जुन सिर्फ एक निमित्त-मात्र है। अहंकार के कारण हम खुद को कर्ता, उपलब्धि हासिल करने वाले, जानने वाले आदि समझते हैं। इसी अहंकार की वजह से हम दूसरों को भी कर्ता मानते हैं। इसके परिणामस्वरूप स्वयं से और दूसरों से अपेक्षाएं पैदा होती हैं जो अंततः दुःख का कारण बनती हैं। सर्वशक्तिमान के हाथों में एक उपकरण यानी निमित्त-मात्र होना कर्तापन के भाव के विपरीत है। श्रीकृष्ण ने शाश्वत अवस्था के लिए कई शब्दों का प्रयोग किया जैसे नित्यतृप्त, वीतराग जो राग और विराग से परे है, अनासक्ति जो आसक्ति और विरक्ति से परे है, कर्मफल की आशा किये बिना कर्म करना अदि। निमित्त-मात्र आनंद की उसी शाश्वत अवस्था का एक और नाम है। यदि भगवद गीता को एक शब्द में वर्णित किया जा सकता है तो वह निमित्त-मात्र है। अहंकार (संघर्ष) से निमित्त-मात्र (समर्पण) तक की यात्रा ही गीता का मूल सन्देश है। जब निमित्त-मात्र को गहरे स्तर पर आत्मसात किया जाता है तो कुछ भी गंभीर, तनावपूर्ण या डरावना नहीं रहता।

ਇਕ ਦੋ ਆਯਾਮੀ ਨਕਸ਼ਾ ਤਿੰਨ ਆਯਾਮੀ ਧਰਾਤਲ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਲਈਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਸੌਖਾ, ਉਪਯੋਗੀ ਅਤੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਢੰਗ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦੀਆਂ ਵੀ ਕੁਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਖੇਤਰ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਹੋ ਗੱਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕਾਂ, ਸਥਿਤੀਆਂ, ਵਿਚਾਰਾਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਕ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਕੁਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹੰੁਦੀਆਂ ਹਨ।ਪਹਿਲੀ ਸੀਮਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਧਰੁੱਵੀ ਹੰੁਦੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਇਕ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਦੱਸਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੂਜੇ ਬਾਰੇ ਬੁਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਬਦ ਹੋਵੇ ਜੋ ਧਰੁੱਵਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ। ਦੂਜਾ, ਇਕ ਹੀ ਸ਼ਬਦ ਵੱਖ ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸੰਵਾਦ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੀਜਾ, ਇਹ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਰੁਕ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਸੱਚ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਵਰਗਾ ਹੈ, ਪਰ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ‘ਮੈਂ' ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਤੇ ਅਰਜਨ ਦੋਵੇਂ ਕਰਦੇਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਅਰਜਨ ਦੀ ‘ਮੈਂ' ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਹੈ ਜੋ ਵੰਡੀਆਂ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਦੀ ‘ਮੈਂ' ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਂਦਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਇੱਕ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਸਾਨੂੰ ਗੀਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰੇਗੀ। ਨਿਮਨਲਿਖਤ .ਸਲੋਕ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ।ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਹੇ ਪਾਰਥ, ਸੁਣੋ। ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਕੇ, ਯੋਗ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਮੇਰੀ ਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ, ਤੁਸੀਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਵੋਗੇ'' (7.1)। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਦੀ‘ਮੈਂ' ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਿਲੀਨ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਨਮਕ ਦੀ ਗੁੱਡੀ ਆਪ ਸਾਗਰ ਬਣਨ ਲਈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ‘ਸੁਰੁਨੂ' (ਸੁਣੋ) ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਉਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬੋਲਣਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਖੁਦ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ‘ਸੁਣਨਾ' ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੋਵੇ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ ਵੇਖਣ ਤੋਂ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਸੁਣਨਾ ਤੇ ਸਮਝਣਾ ਸਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਅਰਜਨ ਲਈਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਦਾ ਯੁੱਧ। ਇਸ ਦਾ ਸਾਰ-ਤੱਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

अर्जुन कहते हैं, "मैं धृतराष्ट्र के सभी पुत्रों को, उनके सहयोगी राजाओं और भीष्म, द्रोणाचार्य, कर्ण तथा हमारे पक्ष के सेना नायकों को आपके विकराल मुख में प्रवेश करता देख रहा हूँ। इनमें से कुछ के सिरों को मैं आपके विकराल दांतों के बीच फंसे हुए और पिसते हुए देख रहा हूँ (11.26 और11.27)। जैसे प्रचंड नदियाँ समुद्र की ओर बहती हैं, इस संसार के वीर आपके जलते हुए मुखों में प्रवेश कर रहे हैं (11.28)। जिस प्रकार पतंगे तीव्र गति से अग्नि में प्रवेश कर जलकर भस्म हो जाते हैं, उसी प्रकार से ये सेनाएँ अपने विनाश के लिए तीव्र गति से आपके मुख में प्रवेश कर रही हैं (11.29)। आपकी उग्र किरणें दुनिया को झुलसा रही हैं (11.30)। मुझे बताएं कि इतने भयंकर रूप में आप कौन हैं। मैं आपको नमन करता हूँ। मुझ पर दया करें। मैं आपको अर्थात आदि पुरुष को जानने की इच्छा रखता हूँ। मैं आपका उद्देश्य नहीं जानता” (11.31)। श्रीकृष्ण कहते हैं, "मैं प्रलय का मूलकारण और महाकाल हूँ और इस समय इन लोकों को नष्ट करने के लिए प्रवृत्त हुआ हूँ। तुम्हारे युद्ध में भाग नहीं लेने पर भी युद्ध की व्यूह रचना में खड़े विरोधी पक्ष के योद्धा मारे जाएंगे" (11.32)। यह श्लोक एक वैज्ञानिक द्वारा उल्लेखित किया गया था जिन्होंने 'मैनहट्टन परियोजना' का नेतृत्व किया था, जिसने परमाणु बम बनाया था जिसे बाद में दूसरे विश्व युद्ध में इस्तेमाल किया गया था। इस कथन के कारण इस श्लोक की विभिन्न व्याख्याएं सामने आई हैं। श्रीकृष्ण ने पहले कहा था कि वह शाश्वत काल हैं (10.33)। जब तक हम ध्रुवों को पार नहीं कर लेते, जो कि समय को भी पार करना है (कालातीत), हम सभी समय को अलग-अलग तरह से अनुभव करते हैं। एक पल किसी के लिए सुखद हो सकता है और किसी दूसरे के लिए दुःखदायी हो सकता है। महाकाल इस समय (कुरुक्षेत्र युद्ध) संसार का विनाश करने में लगा हुआ है। हमारे भौतिक शरीर का प्रत्येक परमाणु किसी तारे के विनाश के दौरान निर्मित हुआ है। हमारे ग्रह का वैज्ञानिक इतिहास दर्शाता है कि अतीत के विनाशों के कारण मानव का निर्माण हुआ। जबकि विनाश के बारे में हमारी समझ क्षति पहुँचाना (उद्देश्य) है, समभाव से उत्पन्न दैवीय विनाश (उद्देश्य के बिना) से हमेशा सृजन होता है।

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਯੋਗੀ ਹੋਰ ਤਪੱਸਵੀਆਂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ (ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ) ਹੈ, ਉਹ ਸਾਸ਼ਤਰਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਰੇਸ਼ਟ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਨੁਸ਼ਠਾਨ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਯੋਗੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹੇ ਅਰਜਨ! ਤੁਸੀਂ ਯੋਗੀ ਬਣੋ (6.46)। ਸੰਪੂਰਣ ਯੋਗੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਯੋਗੀ ਆਪਣੀ ਅੰਤਰਆਤਮਾ ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਭਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨਾਂ ਯੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ (6.47)।ਯੋਗ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ-ਮੇਲ, ਅਤੇ ਯੋਗੀ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅੰਤਰ-ਆਤਮਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਵੇ। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਉਤੇ ਯੋਗੀ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੱਖ ਦੱਸੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਦਵੰਧਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਦਵੰਧਾਤੀਤ ਹੋਣਾ, ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਗੁਣਾਤੀਤ ਹੋਣਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਿ ਗੁਣ ਅਸਲ ਕਰਤਾ ਹਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਇਕ ਸਾਕਸ਼ੀ ਵਜੋਂ ਰਹਿਣਾ; ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਅਤੇ ਅਲੋਚਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਾਨ ਭਾਵ ਰੱਖਣਾ; ਯੱਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਕਰਮ ਕਰਨੇ; ਕਰਮਫਲ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ, ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਹ ਕਿ ਇਕ ਯੋਗੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੰੁਦਾ ਹੈ।ਤਪੱਸਵੀ ਉਹ ਹੰੁਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਖ਼ਤ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਬਲੀਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਕ ਆਮ ਮਾਨਵ ਸਧਾਰਨ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪਾਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹਾਲੇ ਵੀ ਬਾਕੀ ਹੰੁਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਇਕ ਯੋਗੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸਹਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਯੋਗੀ ਵਿੱਚ ਇੱਛਾਵਾਂ ਖੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਨਦੀਆਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਖੋ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ (2.70)।ਸ਼ਾਸਤਰ ਗਿਆਨੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਾਸਤਰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਛੁੱਕ ਹੋਵੇ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸ ਗੁਣ ਦੀ ਵੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਕ ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਿਆਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਕ ਯੋਗੀ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁਦ ਵਿੱਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ (6.29) ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਕੋਈ ਵੀ ਧੋਖਾ ਨਹੀਂ ਖਾ ਸਕਦਾ (4.35)। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜਾਣਨ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਕਰਮੀ, ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੰੁਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਕ ਯੋਗੀ, ਯੱਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਰਮ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਫਸਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਯੋਗੀ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਉੱਚਾ (ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ) ਹੰੁਦਾ ਹੈ।

Krishna says, "Abandon all dharmas and take refuge in Me alone. I will liberate you from all sins, grieve not" (18.66). While verse 2.14 can be taken as the beginning of the Bhagavad Gita where Krishna says to ignore the transient pleasure-pain polarities which are caused when senses meet sense objects, the verse 18.66 can be considered as the end of the Gita. Krishna uses the word 'dharma' and certainly he is not referring to religion or faith or righteousness as all of them have different meanings to different people. Bhagavad Gita is not a book of religion but of natural principles that govern our lives. On the other hand, a lot of clarity comes if we take paradigm or subjective reality as the meaning of dharma. Paradigm is the combination of our opinions, imaginations and understandings about the things around us or the way things are from our point of view. It is like the partial understanding formed about an elephant by a blind person by touching only a part of the elephant.When Krishna is saying to abandon all the dharmas, it is an indication to drop all our paradigms. It is dropping attachment or hatred to pleasure-pain; win-lose; profit-loss respectively. It is the ability to see a handful of earth, stone and gold as one; it is the ability to treat strangers, relatives, friends, enemies, hateful and righteous beings as one.  Krishna immediately gave a path of taking refuge in him. Though he says none is priya (dear) nor dweshya (hateful) for him, taking refuge is like aligning with HIM. To put it simply, it is aligning ourselves with the universal principles enunciated in the Gita. Whatever may be our path, effort or understanding towards spirituality, the final step for allsuch efforts is to surrender to HIM by shedding the ahankaar.

अर्जुन कहते हैं, "स्वर्ग के सभी देवताओं के समूह आपकी शरण ग्रहण कर रहे हैं और कुछ भय से हाथ जोड़कर आपकी स्तुति कर रहे हैं (11.21)। रुद्र, आदित्य आदि आपको आश्चर्य से देख रहे हैं (11.22)। आपके कई मुख और आंखें, बहुत सी भुजाएं, जांघें और पैर, बहुत से पेट, बहुत से भयानक दांतों सहित आपके विकराल रूप को देखकर समस्त लोक भयभीत हैं, और उसी प्रकार से मैं भी भयभीत हूँ (11.23)। आपको आकाश को स्पर्श करते हुए देखकर मेरा हृदय भय से कांप रहा है और मैंने अपना सारा धैर्य और मानसिक संतुलन खो दिया है (11.24)। आपके विकराल दांतों और प्रलयकाल की अग्नि के समान प्रज्ज्वलित अनेक मुखों को देखकर, मुझे दिशाओं का ज्ञान ही नहीं रहा" (11.25)।  अर्जुन कहते हैं कि देवता भयभीत हैं और समस्त लोक भयग्रस्त है। भय और सहायता की उम्मीद ध्रुवों का एक समूह बनाते हैं। यानी उम्मीद के पीछे भय छिपा होता है। परमात्मा, परिवार, मालिक या यहाँ तक कि खुद से भी सहायता की उम्मीद की जा सकती है। डर तब पैदा होता है जब हमें यह आशंका होती है कि कहीं से मदद प्राप्त नहीं होगी। जब सहायता की उम्मीद छोड़ दी जाती है, तो भय स्वतः ही गायब हो जाता है। देवता भी अपने लिए या अपने भक्तों के लिए श्रीकृष्ण के विश्वरूप से मदद मांग रहे हैं और इसलिए उनका डरना स्वाभाविक है। विश्वरूप में अर्जुन द्वारा देखे गए द्वंद्वों या ध्रुवों के समूह को समझने के लिए एक बहती हुई नदी सबसे अच्छा उदाहरण है। एक नदी के दो किनारे होते हैं और दोनों किनारे नदी के तल के रूप में विलय हो जाते हैं। कोई भी नदी एक किनारे के सहारे नहीं बह सकती। इसे हमेशा दो किनारों की जरूरत होती है जो विपरीत दिशाओं में दबाव डालते हैं। दूसरी ओर, यदि ये दोनों किनारे नदी के तल पर नहीं मिलते हैं, तो यह एक असीम गहरी घाटी होगी और नदी का अस्तित्व ही संभव नहीं हो सकता। हमारी इंद्रियां पानी में गहराई तक प्रवेश नहीं कर सकतीं और इसलिए नदी के तल का अनुभव नहीं कर पातीं। जब नदी विशाल होती है तो हमारी इंद्रियां दूसरे किनारे को भी देख नहीं पाती हैं। हम भी इस शक्तिशाली अस्तित्व में द्वंद्व के जोड़े की एक ध्रुवता को देख पाते हैं और दूसरी ध्रुवता को देखने में चूक जाते हैं। इसी तरह, हमारे सामने भी प्रकट दुनिया है जो हमेशा ध्रुवीय (नदी के दो किनारे) है और ये ध्रुवताएं अव्यक्त (नदी के तल) में एक हो जाती हैं और अर्जुन विश्वरूप में इसी तत्त्व को देख रहा है।

ਅਰਜਨ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਸਦੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਹੋਵੇ, ਤੇ ਜੇ ਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਵੇ (6.37), ਤਾਂ ਕੀ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਸਾਰਾ ਅਭਿਆਸ ਮੁੜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ (6.38)।ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਉਸ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਯੋਗ ਵਿਚੋਂ ਅਸਥਿਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਸਦਾ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾਸ ਨਹੀਂ ਹੰੁਦਾ (6.40)। ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ੁੱਧ ਆਚਰਣ ਵਾਲੇ, ਜਾਂ ਧੰਨਵਾਨ ਪੁਰਸ਼ਾਂ (6.41), ਜਾਂ ਯੋਗੀਆਂ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਜਨਮ ਦੁਰਲਭ ਹੰੁਦਾ ਹੈ (6.42)। ਫਿਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਸੰਯੁਕਤ ਹੰੁਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਪੂਰਨਤਾ ਦੇ ਲਈ ਮਿਹਨਤ (ਅਭਿਆਸ) ਕਰਦਾ ਹੈ (6.43), ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਕਈ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਬਾਦ ਉਸ ਸਰਵਉੱਚ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ (6.45) ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (6.44)।ਇਸ ਸਲੋਕ ਦੀ ਗੁੰਝਲਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਘੜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆਉਦਾਹਰਨ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਕ ਘੜਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੁਝ ਥਾਂ ਘੇਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਤੇ ਲੈ ਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ। ਪਰ ਘੜੇ ਦੀ ਅਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਸਮੱਗਰੀ, ਜਿਵੇਂ ਖੁਸ਼ਬੂ ਆਦਿ, ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਘੜੇ ਦੇ ਟੁੱਟ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਵੀ ਉਸ ਖੁਸ਼ਬੂ ਜਾਂ ਮਹਿਕ ਦੀ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੰੁਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਮਹਿਕ ਵਾਲੇ ਉਹ ਸਥਾਨ ਉਤੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਘੜਾ ਟਿਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਿਛਲੇ ਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆ ਜਾਣਗੀਆਂ।ਇਸੇ ਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਉਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਕ ਘੜੇ ਦੀਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਅੰਦਰ ਵਾਲਾ ਸਥਾਨ ਆਤਮਾ ਹੈ ਤੇ ਬਾਹਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਰੀਰ ਅਪਣੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ, ਤਾਂ ਆਤਮਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਲੈਂਦੀ ਹੈ (2.23)।ਸਮਕਾਲੀਨ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਯਥਾਰਥ (Reality) ਦਾ ਗਣਿੱਤ ਮਾਡਲ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਲੱਗਪਗ 10 ਪਹਿਲੂ (Dimensions) ਹੰੁਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਸਾਡੀ ਤਿੰਨ ਪੱਖੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਘੜੇ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਆਸਾਨ ਹੈ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਹੁ-ਆਯਾਮੀ ਹੋਂਦਾਂ ਦੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕਈ ਗੁਣ ਇੱਕ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਾਨੂੰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਯਾਤਰਾਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਮੱਦਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

आश्चर्यचकित होकर, सिर झुकाकर और हाथ जोड़कर प्रणाम करते हुए अर्जुन बोले, "हे श्रीकृष्ण, मैं आपके शरीर में सभी देवताओं और विभिन्न प्राणियों के समूह को देख रहा हूँ (11.14)। मैं कमल पर विराजित ब्रह्मा को, शिव को, समस्त ऋषियों, और दिव्य सर्पों को देख रहा हूँ (11.15)। मैं सभी दिशाओं में अनगिनत भुजाएँ, उदर, मुँह और आँखों के साथ आपके सर्वत्र फैले हुए अनंत रूप को देख रहा हूँ। आपके रूप में मुझे न कोई अंत दिखता है, न कोई मध्य और न कोई आदि (11.16)। मैं आपको मुकुट धारण किए हुए, गदा और चक्र से सुसज्जित, सब ओर से प्रकाशमान तेज के पुञ्ज, आपके अनंत स्वरूप को देखता हूँ। आपके तेज की प्रज्वलित अग्नि में, जो सभी दिशाओं में सूर्य के समान चमक रही है, आपको देखना कठिन है” (11.17)। "मैं आपको अविनाशी, जानने योग्य परम सत्य के रूप में मानता हूँ। आप समस्त सृष्टि के परम आधार हैं, आप सनातन धर्म के पालक और रक्षक हैं, आप सनातन पुरुष हैं (11.18)। आप आदि, मध्य और अंत से रहित हैं और आपकी शक्तियों का कोई अंत नहीं है। सूर्य और चन्द्रमा आपके नेत्र हैं। आपके मुंह से प्रज्ज्वलित अग्नि निकल रही है और मैं आपके तेज से समस्त ब्रह्माण्ड को तपते हुए देख रहा हूँ (11.19)। स्वर्ग और पृथ्वी के बीच का स्थान और सभी दिशाएं केवल आपके द्वारा ही व्याप्त है। हे सभी प्राणियों में सबसे महान, आपके अद्भुत और भयानक रूप को देखकर, मैं तीनों लोकों को भय से कांपता हुआ देखता हूँ" (11.20)। कुछ संस्कृतियाँ ईश्वर को कृपालु के रूप में पूजती हैं और कुछ यह उपदेश देती हैं कि ईश्वर दंड देते हैं। लेकिन, अर्जुन विश्वरूप में एक दयालु रक्षक के साथ-साथ एक भयानक रूप भी देखता है। वह सृजन करने वाले ब्रह्मा और संहार करने वाले शिव दोनों को देखता है। यह विरोधाभासों को एक के रूप में आत्मसात करना है जिसे अर्जुन परम सत्य के रूप में संदर्भित कर रहा है। एक बार यह जान लिया जाए तो फिर कुछ भी जानने को शेष नहीं रह जाता।

Krishna asks, "O Arjun, have you heard Me with a concentrated mind? Has your ignorance born out of delusion (sammohan) been destroyed?" (18.72). These are the final words of Lord Krishna in the Gita. Firstly, ignorance is always born out of delusion. There are two fundamental delusions we are subject to. One is causedby the three gunas (yoga-maya) (7.25) and the other by polarities of longing and aversion (7.27). ‘Yoga-maya' separates the manifested lower nature (apara prakriti) and un-manifested higher nature (para prakriti) to prevent us from knowing HIM (paramatma) as unborn and imperishable (7.25). This ignorance can be destroyed by knowledge of the self (5.16). The second delusion arises out of our belief that we can attain happiness through our senses. The polarities of longing and aversion are generated when senses meet sense objects (2.14) and these polarities create delusion. The solution is not to get attached to external sensual pleasures and instead, realise divine bliss in the self. In that stage, one experiences unending happiness (5.21).Secondly, it is about hearing with a concentrated mind with an intent to understand and inculcate whereas we tend tohear with an intention to reply to others. Thirdly, Krishna is taking feedback which is an essential part of communication. In the modern context too, there are many tools that take feedback from employees and customers to improve theperformance of the organisation. Arjun replies, "By Your grace my delusion is dispelled and I regained memory (knowledge). I am firm and free from doubts. I will do according to your bidding" (18.73). Sanjay concludes the Gita and says, "Wherever Sri Krishna and Arjun are, there arises opulence, victory, glory and righteousness" (18.78). These words along with the Lord's assurance of taking care of our wellbeing (9.22) form a part of the revered Vishnu Sahasranamam.

Krishna says, "This (Gita) is never to be spoken by you to those who are not austere (a-tapasyay) or to those who are not devoted (a-bhaktaya). It should also not be spoken to those who are averse to listening and especially not to those who cavil at Me" (18.67). The spiritual journey of unconditional love and eternal joy is adventurous as well as lonely at times. It is a path where we are not only expected to shed all the beliefs we gathered in our lives but also the sense of attachment to our physical possessions, feelings and relationships. That's why very few reach its destination (7.3). Hence, one should pursue it like tapasya with devotion. On the contrary, when it is pursued out of curiosity, it leads to the illusion of knowledge which increases ahankaar. Coming as 'the existence', Krishna mentioned about not caviling at HIM. It is the path of accepting and embracing all the diverse and seemingly contradictory aspects of this existence without any cavil, whether we like them or not. Krishna further says, "He who, with supreme devotion to Me, will teach this supreme secret to My devotees, shall doubt-less come to Me (18.68). None performs more priceless service to Me than he. None in all the world shall be dearer to Me than him (18.69). And he who will study this sacred dialogue of ours, by him I shall have been worshipped by the jnana yagna, such is my conviction (18.70). That man also, who listens to this with shraddha, free from malice and liberated, shall dwell in the blessed worlds of the virtuous" (18.71).Studying or even listening to the Bhagavad Gita with devotion, shraddha and being free from malice is nothing but worshipping Lord Krishna leading to dwelling in the blessed worlds.

ਜੀਊਣ ਦਾ ਢੰਗ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ਮਹਾਂ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਏਕਤਾ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ (6.31)। ਏਕਤਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ-ਪਹਿਲੀ ਇਹ ਹੈ, ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਗੁੰਝਲਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਮਾਰਗ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੰੁਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੀ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਮਨ ਨੂੰ ਵੰਡੀਆਂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਏਕਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਤੀਜੀ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਾਡੇ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਨਵਾਂ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਕੜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ ਅਰਜਨ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਤ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ—‘ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਮਨ ਚੰਚਲ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਬੂਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਅਭਿਆਸ ਅਤੇ ਵੈਰਾਗ ਨਾਲ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ (6.35)। ਮੇਰਾ ਇਹ ਵਚਨ ਮੰਨ ਲਵੋ ਕਿ ਜਿਸ ਦਾ ਮਨ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਯੋਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਕਾਫੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੰੁਦਾ ਹੈ। (6.36) ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਾਹੀਂ ਨਿਰੰਤਰ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਭਟਕੇ ਹੋਏ ਮਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ (6.26)।ਵੈਰਾਗ, ਰਾਗ ਜਾਂ ਮੋਹ ਦਾ ਉਲਟਾ ਰੁਖ ਹੈ। ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਸਾਨੂੰ ਰਾਗ ਅਤੇ ਵੈਰਾਗ ਦੋਵਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛਿਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਡਾ ਮਨ ਕੇਵਲ ਰਾਗ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਅਜਿਹਾ ਹੰੁਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਅਪਣੇ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਹੋਰ ਨਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਕਿ ਇਕ ਰਿਸ਼ਤੇ (ਰਾਗ) ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੈਰਾਗ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੰੁਦਾ ਹੈ। ਵੈਰਾਗ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਨਾ ਹੰੁਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬਾਹਰ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਜਾਂ ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਵੈਰਾਗ ਦੇ ਸਾਡੇ-ਪਿਛਲੇ ਅਨੁਭਵ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਸਮਝ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਛਿਣਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕ ਰਹਿਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਨਗੇ।ਮੌਤ ਸਦੀਵੀ, ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਨ ਦੀ ਸਵਾਮੀ ਹੈ। ਕਈ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਕੇ ਏਕਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮੌਤ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਰਮ ਵੈਰਾਗ ਹੈ।

भगवान श्रीकृष्ण ने अर्जुन को अपना विश्वरूप (दिव्य स्वरूप) दिखलाया(11.9) और अर्जुन ने विश्वरूप में असंख्य मुख, असंख्य नेत्र, अनेक अद्भुत दृश्य, दिव्य आभूषणों और सुगंध धारण किये हुए, ऐसे अनेक चमत्कार देखे जो गौरवशाली और असीमित हैं (11.10 और 11.11)। उनकी चमक आकाश में एक साथ उगते हजारों सूर्यों के समान है (11.12)। अर्जुन ने संपूर्ण ब्रह्मांड को परमेश्वर के शरीर में देखा (11.13)। श्रीकृष्ण ने अर्जुन को दिव्य दृष्टि प्रदान की क्योंकि वह विश्वरूप को अपनी आंखों से नहीं देख सकता था (11.8)। विश्वरूप में श्रीकृष्ण के असंख्य,गौरवशाली, बहुरंगी और बहुआकार वाले सैकड़ों और हजारों रूप (11.5); आदित्य, वसु और रुद्र; कई अद्भुत चीजें जो पहले कभी नहीं देखी गईं (11.6); चल और अचल समेत संपूर्ण ब्रह्माण्ड शामिल हैं (11.7)। दिव्य दृष्टि को समझने का एक आसान तरीका यह है कि इसे भगवान के द्वारा अर्जुन को एक विशेष शक्ति प्रदान करने के रूप में लिया जाए ताकि वह विश्वरूप को देख सके। गहरे स्तर पर, जब इंद्रियां इंद्रिय वस्तुओं से मिलती हैं तो हमारे अंदर सुख और दुःख की ध्रुवताएं उत्पन्न होती हैं (2.14) और इस कारण से 'हम दुनिया को वैसे नहीं देखते जैसी वह है, बल्कि हम उसे वैसे देखते हैं जैसे हम हैं'। दूसरा, हमारी इन्द्रियों और मस्तिष्क की क्षमताएं सीमित होती हैं, जो हमें दो भिन्न चीजों को उसी 'एक' (परमात्मा) के भागों के रूप में देखने से रोकती हैं। जिस प्रकार एक दृष्टिबाधित व्यक्ति प्रकाश या हमारे जीवन में प्रकाश के द्वारा लाई गई सुंदरता को समझ नहीं पाता है, उसी तरह इंद्रियों की ये सीमाएं हमें असीमित परमात्मा को समझने से रोकती हैं और इसीलिए दिव्यदृष्टि की आवश्यकता होती है। दिव्यदृष्टि और कुछ नहीं बल्कि वर्गीकरण का अंत है जहां चारों ओर एकता का आभास होता है; विभाजन का अंत है जहां दूसरों की खुशी हमारी खुशी होती है। दिव्यदृष्टि से अर्जुन ने परमेश्वर के शरीर में संपूर्ण ब्रह्मांड की एकता को देखा। निश्चित रूप से इस दृष्टि को प्राप्त करने के लिए परमात्मा के आशीर्वाद की आवश्यकता है, लेकिन ये आशीर्वाद हमारे प्रयास के परिणामस्वरूप मिलते हैं जैसे अर्जुन ने इसे प्राप्त किया।

One of the common fears of humanity is about committing sins (paap). Every culture evolved around sin and the common belief is that all our sufferings are because of sins committed by us in this birth or the previous ones. Religions thrive on our guilt of committing sins. Even Arjun's despondency is because of his belief that he will incur sin by slaying his elders, teachers and relatives. That's why Krishna elaborates on this issue on various occasions in the Bhagavad Gita. Firstly, paramatma takes no account of anyone's virtue or sin. It is the problem of human beings who are deluded as their knowledge is covered by moha (delusion or ignorance) (5.15). Secondly, one hoping for nought, with a controlled mind and body, doing mere bodily actions, incurs no sin (4.21). Even if we are the most sinful of sinners, we shall safely cross the sea of sin by the raft of wisdom (4.36). The wisdom is realising ‘that' by which we will see all beings in the self (4.35). Thirdly, for a karma yogi, no sin would be committed if a karma is performed by keeping pleasure-pain; gain-loss; and victory-defeat with equipoise (2.38). Krishna calls this equanimity as param bhakti (supreme devotion) (18.54). Finally, Krishna says, "Abandon all dharmas and take refuge in Me alone. I will liberate you from all sins, grieve not" (18.66). While learning addition, a kid may say that two plus two equals to five which can't be termed a sin. It is just ignorance. Similarly, a sin is merely an ignorant action due to knowledge being covered by moha. One way to remove this ignorance is to light a candle of wisdom and another path is taking refuge in paramatma. Suffering disappears once this isrealised.

अर्जुन कहते हैं, "मुझ पर अनुग्रह करने के लिए आपने जो परम गोपनीय आध्यात्मिक विषयों का उपदेश दिया है, उसे सुनकर अब मेरा भ्रम दूर हो गया है (11.1)। मैने आपसे सभी प्राणियों की उत्पत्ति और प्रलय के संबंध में विस्तार से सुना है तथा मैंने आपकी अविनाशी महिमा को भी जाना है (11.2)। आपने मुझे अपने परम विभूतियों के बारे में बताया है, किन्तु मैं इन सारे विभूतियों से युक्त आपके स्वरूप को प्रत्यक्ष देखने का इच्छुक हूँ (11.3)। यदि आप मानते हैं कि मैं आपके परम स्वरूप को देखने में सक्षम हूँ, तो कृपा करके मुझे उस अविनाशी स्वरूप को दिखाएं" (11.4)। आम धारणा यह है कि भ्रम पर काबू पाने और अध्यात्म प्राप्त करने के लिए परमात्मा का आशीर्वाद जरूरी है। हालाँकि यह तर्कसंगत प्रतीत होता है, परन्तु आंतरिक परिवर्तन से बचने के लिए इसे एक बहाने के रूप में प्रयोग किया जाता है। यदि किसी को कर्मफल की आशा किए बिना कर्म करने के लिए कहा जाए तो वह तर्क देगा कि यह ईश्वर के आशीर्वाद के बिना संभव नहीं है। ऐसा तब भी होता है जब किसी को ध्रुवों से परे या गुणों से परे जाने के लिए कहा जाता है; या विभाजन को छोड़कर अपने चारों ओर के प्रत्येक सजीव और निर्जीव इकाई में परमात्मा को देखने के लिए कहा जाता है। दूसरी ओर, जिसने भी अध्यात्म ज्ञान प्राप्त किया, उसने कहा कि यह परमात्मा के अनुग्रह के कारण हुआ है क्योंकि उन्हें जो मिला वह उनकी कल्पना से परे था। यह विरोधाभासी लगता है।  मूल रूप से, ईश्वर का आशीर्वाद बारिश की तरह सभी के लिए उपलब्ध है और हमें निश्चित रूप से पानी संग्रह करने के लिए कटोरे को सीधा रखने का प्रयास करना चाहिए।  श्रीकृष्ण कहते हैं, "मैं सभी प्राणियों के प्रति समान भाव रखता हूँ। मेरे लिए कोई भी द्वेष्य नहीं है, कोई भी प्रिय नहीं है। लेकिन जो लोग भक्तिपूर्वक मेरी पूजा करते हैं वे मुझमें हैं और मैं भी उनमें हूँ" (9.29)। भक्ति में अंतर है जो हमारे कटोरे को सीधा रखने के समान है। समसामयिक संदर्भ में अहंकार को हकदारी कहा जाता है। भक्ति यह समझकर अपनी हकदारी की भावना का परित्याग करना है कि यह सब उनकी कृपा है। इसके साथ-साथ इस शक्तिशाली सृष्टि द्वारा वर्तमान क्षण में हमें सौंपे गए कर्मों को बिना आसक्ति या विरक्ति के करना है।

ਕੁਝ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕੋਲੰਬਸ ਉੱਥੇ ਪਹੰੁਚਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਉਸਦੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਐਨਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮਹਾਂਦੀਪ ਖੋਜਿਆ ਜਾਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਾ ਗਿਆਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਭੂਗੋਲ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਏਸ਼ੀਆ ਸਮਝ ਲਿਆ, ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ।ਸਮਕਾਲੀਨ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸੋਚ ਦੇ ਦੋਢੰਗਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਹਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਵੈਚਾਲਿਤ, ਸਹਜ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਪਦਾਰਥਕ ਅਸਤਿੱਤਵ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਜਟਿਲ (ਗੁੰਝਲਦਾਰ) ਮੁੱਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯਤਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਹੀ ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਣ ਜਲਦੀ ਜਾਂ ਥੋੜ ਚਿਰੇ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਨਤੀਜੇ ਕੋਲੰਬਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਾਂਗ ਗਲਤ ਹੀ ਹੰੁਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਨਤੀਜੇ ਕਿਸੇ ਠੋਸ ਆਧਾਰ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਨਹੀਂ ਹੰੁਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਗਵਾਹੀ ਦਾ ਸੰਗਿ੍ਰਹਦੂਜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ।ਅਰਜਨ ਵੀ ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ, ‘‘ਮੈਂ ਅਪਣੇ ਚੰਚਲ ਮਨ ਦੇ ਕਾਰਣ ਤੁਹਾਡੇ ਦੁਆਰਾ ਸਿਖਾਏ ਗਏ ਸੰਤੁਲਨ ਯੋਗ ਦੀ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਹਾਂ (6.33)। ਮਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬੇਚੈਨੀ, ਅਸ਼ਾਂਤ, ਬਲਵਾਨ ਅਤੇ ਹੱਠੀ ਹੰੁਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਉਨਾ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿ ਹਵਾ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ'' (6.34)।ਅਰਜਨ ਦੀ ਮਨੋਸਥਿਤੀ ਇਸ ਗਿਆਨ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੈ ਕਿ ਮਨ ਚੰਚਲ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ਤੇ ਪੁੱਜਾ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਅਰਜਨ ਦੇ ਇਹ ਨਤੀਜੇ ਉਸਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਉਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹਨ ਜੋ ਸਾਡੀ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੇਖਣ ਦੀ ਸਾਡੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਸੰਜੋਗ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸਵਾਲ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੀ ਮਾਨਵਤਾ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਡਾ ਸਭਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰਸਤਾ ਔਖਾ ਹੈ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਸਦੀਵੀ ਆਨੰਦ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਸਾਨੂੰ ਲੁਭਾਉਂਦਾ ਹੈ (6.28), ਪਰ ਅਗਿਆਤ ਵਾਪਰਨ ਦਾ ਡਰ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਆਰਾਮ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਖਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ।

Krishna says, "Hear again My supreme instruction, the most confidential of all. I am revealing this for your benefit because you are very dear to Me (18.64). Always think of Me, be devoted to Me, worship Me, and offer obeisance to Me. Doing so, you shall come to Me. This is My promise to you, for you are very dear to Me" (18.65). These verses are not stand-alone verses. Instead, they are the culmination of what was being told earlier when Krishna said, "Remember Me all times (sarveshu-kaleshu-anusmra) and fight. With mind and intellect absorbed in Me you shall without doubt come unto Me” (8.7). The riddle of 'remembering Him all times' is solved when Krishna said, "United with the self, one sees the self in all beings and all the beings in the self, he sees the same everywhere (6.29). He who perceives Me everywhere and sees all in Me, I am never lost, nor is he ever lost to Me" (6.30). Krishna further says, "Abandon all dharmas and take refuge in Me alone. I will liberate you from all sins, grieve not" (18.66). This is one of the most quoted verses of the Bhagavad Gita and in a sense, this is the end of the Bhagavad Gita.Krishna earlier explained about swa-dharma (own nature) and para-dharma (others' nature). He encourages harmony and synergy with one's swa-dharma (2.31-2.37). Subsequently, he gave the hierarchy when He said that swa-dharma is better than para-dharma (3.35) even when swa-dharma is faulty.Now Krishna says to shun all dharmas and take refuge in Him. It is like rivers losing their individuality or swa-dharma when they become one with the ocean. It is like both the rose and lotus flowers realising that the same creativity is making them blossom.

ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਿ ਉਹ ਜਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਸਭਨਾ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭਨਾ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਲਈ ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਗੁਆਚਦਾ ਨਹੀਂ, ਅਤੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਦੇ ਗੁਆਚਦਾ ਨਹੀਂ (6.30)। ਇਹ ਸਲੋਕ ਭਗਤੀ ਯੋਗ ਦੀ ਨੀਂਹ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਾਧਕ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਹਰ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਨ।‘ਇਹ ਉਹ ਹੀ ਹੈ' ਦਾ ਮੰਤਰ ਚਮਤਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰੀਏ, ਜਿੱਥੇ ‘ਇਹ' ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।ਇਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ‘ਇਹ' ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਭਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਵੇਖ ਸਕਾਂਗੇ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਈ ਮਿੱਤਰ ਹੈ ਜਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ; ਮੱਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਦੁੱਖ ਪਹੁਚਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅਲੋਚਨਾ, ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਸੋਨੇ ਵਾਂਗ ਮੁੱਲਵਾਨ ਹੈ ਜਾਂ ਪੱਥਰ ਵਾਂਗੂੰ ਮੁੱਲਹੀਣ; ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇ ਛਿਣ ਹਨ ਜਾਂ ਦਰਦ ਦੇ; ਜਿੱਤ ਹੈ ਜਾਂ ਹਾਰ; ਅਤੇ ਇਹ ਸੂਚੀ ਖਤਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੰੁਦੀ।ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਿ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਿਤ ਹਨ, ਉਸੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮੈਂ ਖੁਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹਾਂ (4.11), ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਘੱਟ ਪਿਆਰਾ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਮੇਰੇ ਲਈ ਵੱਧ ਪਿਆਰਾ ਹੈ (9.29)। ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਨਗੀਆਂ ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ, ‘‘ਉਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਥਾਂ ਵੇਖਦਾ ਹੈ।'' ਇਸ ਦਾ ਸਾਰਤੱਤਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਵੰਡਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਨਾਮ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਸਾਡੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਉਹ ਅੱਗੇ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘‘ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਇੱਕ ਭਾਵ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ ਹੋ ਕੇ ਸੰਪੂਰਣ ਵਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਸਥਿਤ ਸਮਝ ਕੇ ਮੇਰਾ ਭਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਯੋਗੀ ਪੁਰਸ਼ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ'' (6.31)। ਇਹ ਸਲੋਕ ਇਸ ਬਾਰੇ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕੀ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਜਾਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੀ ਹੈ।ਪਦਾਰਥਕ ਸੰਸਾਰ ਸੁੱਖਾਂ ਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਅਮੀਰ ਹੋਈਏ ਜਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ, ਅਸੀਂ ਕ੍ਰੋਧ, ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਵਰਗੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਸਾਨੂੰ ਖੁਦ ਨੂੰ ਏਕਤਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਧਰੁੱਵਾਂ ਅਤੇ ਵੰਡ-ਵੰਡਾਈ ਤੋਂ ਪਰੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵੇਗੀ।

'The existence' doesn't expect us to behave in a particular manner. It gives us freedom to make our own choices. But the consequences of the choices we make are subject to the natural principles enumerated in the Bhagavad Gita. The same is reflected when Krishna says, "Thus, I have explained to you this knowledge that is more secret than all secrets. Ponder over it deeply, and then do as you wish" (18.63). This verse clearly dispels the notion that Krishna is compelling Arjun to fight. Instead, at the end of the Gita Krishna gave him the freedom to choose.  This verse comes in the background of Krishna telling Arjun, "Because of ahankaar if you think 'I will not fight,' your resolution will be in vain. Your nature will compel you to fight" (18.59). Another aspect is that Krishna always told us to drop our desires and wishes, but here he says do as you wish. These aspects need to be kept in mind to understand this verse.  Firstly, ahankaar (aham-karta or I am doer) is responsible for all our behaviours and desires. While choosing, we can make a choice in tune with existence which is nothing but accepting anything that comes our way or we can choose out of ahankaar. When we choose out of ahankaar, Krishna clarified that our resolution would be in vain. Secondly, these verses wade into the delicate debate over free will versus determinism which remains a major focus of philosophical debate. Free will is about our ability to choose our actions whereas determinism states that these actions are predetermined by external factors. One inference is that we have the freedom to perform karma in the present moment but no right over its results (karma-phal) which comes in the future and is determined by so many factors apart from our efforts (2.47).

‘ਨਮਸਤੇ' ਜਾਂ ‘ਨਮਸਕਾਰ' ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ‘ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਵਸਦੇ ਦੇਵਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ'। ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਸੁਆਗਤ ਸ਼ਬਦ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ‘ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਨੂੰ ਅਤੇ ਖੁਦ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣਾ' ਹੈ (6.29)। ਜਦੋਂ ਅਜਿਹੇ ਸੁਆਗਤ ਦਾ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਨਾਲ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੂਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੰੁਦੀ ਹੈ। ‘ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਭਾਵ ਰੱਖਣਾ' ਨਿਰਾਕਾਰ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਕ ਔਖਾ ਮਾਰਗ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਤੁਰੰਤ ਇਸ ਨੂੰ ਆਸਾਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋ ਤੇ ਵੇਖੋ, ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵੇਖੋ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਕਾਰ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੈ (6.30)। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਲੋਕ ਸਾਕਾਰ ਜਾਂ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਮਾਰਗਾਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਿੱਚ ਹੰੁਦੀ ਹੈ। ਅਪ੍ਰਗਟ ਸੀਮਾ-ਰਹਿਤ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪ੍ਰਗਟ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸੀਮਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਝਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਖੁਦ ਵਿੱਚ ਸਭ ਨੂੰ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਅਪ੍ਰਗਟ ਨਾਲ ਇਕਮਿੱਕ ਹੋਣਾ ਹੀ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰਤਾ ਪੂਰਨ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਜਾਂ ਜਿੱਤ (Win-Win) ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅਭਾਵ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਰੀਰ ਇਕ ਅਤ੍ਰਿਪਤ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ ਸਰੂਪ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਾਰ (Lose-Lose) ਹੰੁਦੀ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਪ੍ਰਗਟ ਭਾਵ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਵੀ, ਪ੍ਰਗਟ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਗੱਲਾਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਨਹੀਂ। ਸਾਨੂੰ ਫਿਰ ਵੀ ਭੁੱਖ ਲੱਗੇਗੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਜੀਵਤ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ (3.8)। ਇਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਕਰਨਯੋਗ ਕਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ (6.1) ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਛਿਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਵੋਤਮ ਸਮਰੱਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਰਗਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਲੋਚਨਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਹੰੁਦੇ।

श्रीकृष्ण कहते हैं, "मैं सभी प्राणियों का जनक बीज हूँ। कोई भी चर या अचर मेरे बिना नहीं रह सकता (10.39)। मेरी दिव्य अभिव्यक्तियों का कोई अंत नहीं है। जो कुछ मैंने तुमसे कहा है वह मेरी अनन्त विभूतियों का संकेत मात्र है" (10.40)।  परमात्मा अस्तित्व का बीज हैं और समकालीन वैज्ञानिक समझ में इस बीज को 'बिग बैंग' कहा जाता है। अस्तित्व एक विशाल वृक्ष की तरह है जो एक छोटे से बीज से विकसित हुआ है। ऐसे वृक्ष के फलों को इस वास्तविकता को समझने में कठिनाई होती है और वे किसी न किसी शाखा से अपनी पहचान बनाने के लिए प्रवृत्त होते हैं। इसी प्रकार, हम भी किसी न किसी अभिव्यक्ति के साथ पहचान बनाने की प्रवृत्ति रखते हैं। इससे हमारे आसपास महसूस करने वाले विभाजन और मतभेद पैदा होते हैं।  श्रीकृष्ण आगे कहते हैं, "यह जान लो कि जो भी विभूतियुक्त अर्थात ऐश्वर्य, सौंदर्य या तेजस्वी युक्त सृष्टियाँ हैं, उन सबको तुम मेरे तेज के अंश की ही अभिव्यक्ति जानो" (10.41)। अज्ञानता के स्तर पर, जब कोई दूसरों में शक्ति, प्रतिभा या सुंदरता देखता है, तो उसके मन में ईर्ष्या या इन्हें हासिल करने की इच्छा पैदा हो सकती है। यह दुर्गति के अलावा और कुछ नहीं है। ऐसी परिस्थितियों में कोई व्यक्ति अंधविश्वास के कारण किसी पंथ या संप्रदाय का हिस्सा बन सकता है।  अगला स्तर इन विभूतियों को प्राप्त करने के लिए स्वयं को प्रेरित करना है। अंतिम स्थिति में किसी शक्तिशाली, शानदार, गौरवशाली या सुंदर व्यक्ति, वस्तु या परिस्थिति को देखने पर प्रभु को स्मरण करना है। यह और कुछ नहीं बल्कि एक साक्षी या योगी की अवस्था है।  श्रीकृष्ण ने भगवद गीता के विभूति योग नामक दसवें अध्याय का समापन करते हुए कहा, "किन्तु इस प्रकार के विस्तृत ज्ञान की क्या आवश्यकता हैं। मैं तो अपने एक अंश मात्र से सम्पूर्ण जगत में व्याप्त होकर इसे धारण करता हूँ" (10.42)। उनका एक छोटा सा हिस्सा ही हम अपने ब्रह्मांड के रूप में देखते हैं। यह अनेक ब्रह्माण्डों (मल्टीवर्स) की आज की वैज्ञानिक समझ की ओर इशारा करता है जहां हम एक ब्रह्मांड में रहते हैं जो भौतिक नियमों के एक समुच्चय का पालन करता है और अन्य सारे ब्रह्मांड अलग नियमों के समुच्चय का पालन करते हैं।

"సన్యాసమని పిలవబడినదియే, యోగమని  తెలుసుకో, ఎందుకంటే సంకల్ప త్యాగము చేయనివాడెవ్వడును యోగి కాలేడు (6.2)" అని శ్రీకృష్ణుడు చెప్పారు. ఇదే విషయం 4.19 శ్లోకంలో, ఒక సన్యాసి యొక్క జీవనం కామం మరియు సంకల్పం నుండి విముక్తమని చెప్పబడింది (కామసంకల్ప వర్జితాః). "యొగారుఢ స్థితిని పొందాలనే కోరికగల మననశీలుడైన పురుషునకు నిష్కామ కర్మాచరణము వలననే యోగ ప్రాప్తి కలుగును. యోగారూఢుడైన  పురుషునకు సర్వసంకల్పరాహిత్యమే మోక్షప్రాప్తికి మూలము (6.3).  ఇంద్రియభోగములయందును, కర్మలయందును ఆసక్తుడుగాక సర్వసంకల్ప-ములను త్యజించిన పురుషుడు యోగారూఢుడని చెప్పబడును" (6.4) అని శ్రీకృష్ణుడు చెప్పారు. కర్మఫలాన్ని ఆశించడం వలన మనకు కర్మ చెయ్యాలన్న సంకల్పం కలుగుతుంది, లేకపోతే కర్మ చేయాల్సిన అవసరం లేదు కదా అని మనము భావిస్తాము. గమనించవలసిన విషయం ఏమిటంటే, మనకు ఏదైనా విషయము గురించి తెలియకపోయినా లేదా దాని గురించి అనుభవం లేకపోయినా, ఆ విషయం సంభవం కాదు అని భ్రమించరాదు. ఈ మార్గంలో మొదటి అడుగు మన గత కర్మల యొక్క అనుభవాలను విశ్లేషించడం. సుఖదాయకమైన కర్మఫలాలను ఆశించి చేయబడిన కర్మలలో ఎక్కువ కర్మలు దుఃఖాన్ని ఎలా తెచ్చిపెట్టాయొ అనేది అర్ధం చేసుకోవడం. రెండవది, కర్మఫలాలను ఆశించకుండా కర్మలు చేయడం సాధ్యమని శ్రీకృష్ణుడి హామీపై శ్రద్ధతో చిన్న చిన్న కర్మలను చేయడం ఆరంభించాలి. చివరగా, ప్రశంసలను మరియు విమర్శలను ఒకే విధముగా స్వీకరించిన స్థాయికి ఎదగడం ప్రశాంతతకు ఆధార బిందువు. శ్రీకృష్ణుడు పదేపదే ప్రేరేపించని చర్యలను (నిష్కామ కర్మ) చెయ్యమని, ఇంద్రియ వస్తువులతో అనుబంధం తెంపుకోమని సూచిస్తున్నారు. ఇది మనల్ని ఈ ప్రపంచంలో భౌతిక మనుగడ కోసం అవసరమైన నిర్ణయాలు తీసుకోవడానికి ఇంద్రియాలను సాధనములుగా ఉపయోగించడం. ఇంద్రియ విషయాలతో మనము పెంపొందించుకునే అనుబంధమే కర్మబంధనము. ఉదాహరణకు మనం ఒక అందమైన వస్తువును చూసినప్పుడు దాని అందాన్ని మెచ్చుకుని ముందుకు సాగడమే అనాసక్తి. కానీ దానిని పొందాలనే కోరికతో దానితో అనుబంధం పెంచుకుంటే అది ఆసక్తిగా మారి ప్రేరేపిత చర్యలకు దారితీస్తుంది.  

ਸਾਡੀ ਹੋਂਦ ਪ੍ਰਗਟ (ਵਿਅਕਤ)  ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਾਂਗੂ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀ ਅਪ੍ਰਗਟ ਜਾਂ ਆਤਮਾ, ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਤਾਲਮੇਲ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂ ਸਦੀਵੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਵਿਅਕਤ ਤੋਂ ਤਾਂ ਜਾਣੂੰ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ, ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਸਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਕੇਵਲ ਵਿਅਕਤ (ਪ੍ਰਗਟ) ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਝਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿਅਕਤ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਛਿਪੇ ਹੋਏ ਅਵਿਅਕਤ (ਸਦੀਵੀ) ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਹੀ ਪਛਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੰੁਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਪੁਰਸ਼ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸਤਰੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਜਾਂ ਅਮੀਰ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਤੇ ਮੰਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਰਾ ਵਿਵਹਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਰਣਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੰਡੀਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਪਣੇ ਖੁਦ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਵਿਅਕਤੀ, ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਉਹ ਹਰ ਪਾਸੇ ਹੀ ਵੇਖਦਾ ਹੈ (6.29)। ਇਹ ਰਾਹ ਪੰਜਾਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਣ ਦਾ ਰਾਹ ਹੈ। ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਰੂਪਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੇਖਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਇਕ ਖੂਹ ਪੁੱਟਣ ਵਰਗਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰੇਤਾ, ਪੱਥਰ ਤੇ ਬਜਰੀ ਵਗੈਰਾ ਵੇਖਦੀਆਂ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਖੁਦਾਈ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਹੰੁਦਾ, ਪਰ ਖੂਹ ਪੁੱਟਣ ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੰੁਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਲੋਕ ਪ੍ਰਗਟ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦੀ ਆਦਤ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਅਪ੍ਰਗਟ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਵਸਤੂ (ਪ੍ਰਗਟ) ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਹੀ ਅਪ੍ਰਗਟ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ‘ਸਭ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਇਕ ਸਮਾਨ' ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਬਿ੍ਰਛ ਦੇ ਦੋ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਫਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਕ ਹੀ ਤਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਇਕ ਵੱਡੇ ਦਰਖਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਫਿਰ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਅਪ੍ਰਗਟ ਦੇ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਖੇਡਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਨਾਟਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁਦ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਨਿਰੰਤਰ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੰੁਦੀ ਹੈ।

श्रीकृष्ण कहते हैं, "मैं सबके जन्म का कारण हूँ और मैं सर्वभक्षी मृत्यु भी हूँ। स्त्रियों के गुणों में मैं कीर्ति, समृद्धि, मधुर वाणी, स्मृति, बुद्धि, साहस और क्षमा हूँ (10.34)। सामवेद के गीतों में मैं बृहत्साम हूँ और छन्दों में मैं गायत्री मन्त्र हूँ। मैं बारह मासों में मार्गशीर्ष और ऋतुओं में वसन्त ऋतु हूँ (10.35)। समस्त छलियों में मैं जुआ हूँ और तेजस्वियों में तेज हूँ। मैं विजय हूँ, संकल्पकर्ताओं का संकल्प और धर्मात्माओं का धर्म हूँ (10.36)। मैं शासकों का दंड हूँ, विजय की आकांक्षा रखने वालों में उनकी उपयुक्त नीति हूँ, मैं रहस्यों में मौन हूँ और बुद्धिमानों में उनका ज्ञान हूँ" (10.38)। वह आगे कहते हैं, "वृष्णि के वंशजों में मैं वासुदेव (श्रीकृष्ण) हूँ और पाण्डवों में अर्जुन हूँ। समस्त मुनियों में मैं वेदव्यास और महान कवियों में शुक्राचार्य हूँ" (10.37)। दिलचस्प बात यह है कि श्रीकृष्ण कहते हैं कि मैं अर्जुन हूँ। इसे देखने का एक तरीका यह है कि वह धनुर्धारियों में सर्वश्रेष्ठ हैं। दूसरा तरीका यह है कि जब हम अपनी आध्यात्मिक यात्रा के अंत में परमात्मा को पाते हैं, तो हम निश्चित रूप से उन्हें अपने भीतर ही पाते हैं। पहली बात यह कि हम अस्तित्व से अलग हो ही नहीं सकते। दूसरी बात यह है कि जितना हम स्वयं को जानते हैं, उससे बेहतर दूसरों को नहीं जान सकते। इसका मतलब यह है कि हम भगवान को स्वयं में पाते हैं और अर्जुन भी परमात्मा को पाते ही अर्जुन स्वयं श्रीकृष्ण बन जाएंगे।  श्रीकृष्ण अपनी अनेक विभूतियों का वर्णन करते हैं जो हमारी आध्यात्मिक यात्रा में मदद करेंगे। श्रीकृष्ण एक दर्पण की तरह हैं। वह अर्जुन के विचारों को प्रतिबिंबित करते हुए उस समय के सन्दर्भ में विभूतियों का वर्णन करते हैं। यदि आज श्रीकृष्ण ने गीता सुनाई होती तो विभूतियों का वर्णन अलग होता और इस तथ्य से हमें अवगत होना चाहिए बजाय किसी भी विभूति का महिमामंडन करने के। यह उस बच्चे की तरह नहीं होना चाहिए जो चंद्रमा को देखने के बजाय चंद्रमा की ओर इशारा करती हुई अपनी मां की उंगली को देख रहा है।

జీవితంలో మనము అనేక సుఖదుఃఖాలను అనుభవిస్తూ ఉంటాము. కష్టాలను ఎదురుకున్నప్పుడు మనము నిరాశ చెంది కర్మలను త్యజించడం వైపు ఆకర్షితులవడం సహజం ఎందుకంటే మన కర్మలతో పాటు ఇతరుల కర్మలు మనకు సుఖాన్ని లేదా దుఃఖాన్ని కలిగిస్తాయనే భ్రమలో ఉంటాము. అర్జునుడు కూడా అదే సందిగ్ధావస్థ వలన యుద్ధం అనే కర్మను త్యజించాలనుకుంటున్నాడు. "కర్మఫలమును     ఆశ్రయింపక కర్తవ్యకర్మను ఆచరించువాడే నిజమైన సన్యాసి, నిజమైన యోగి. కాని కేవలము క్రియలను త్యజించినంత మాత్రమున సన్యాసి కాడు, యోగియు కాడు" అని శ్రీకృష్ణుడు స్పష్టం చేశారు (6.1). కర్తవ్య కర్మ అంటే చేయదగిన కర్మ. దానిని గురించి ఎంత ఎక్కువ వివరణ ఇస్తే అది మరింత సందిగ్ధాన్ని కలిగించే అవకాశం ఉంటుంది ఎందుకంటే ఇది అనుభవాత్మకమైనది. ఈదడం నేర్చుకోవాలంటే నీటిలోకి దూకాలి. అదేవిధంగా, కర్తవ్య కర్మలను అర్థం చేసుకోవడానికి జీవిత అనుభవాలు మనకు సహాయ పడతాయి. ఇంద్రియాల సహాయం లేకుండా ఆనందంగా ఉండటమే ఈ మార్గములో మన పురోగతిని కొలవడానికి కొలమానం. విత్తనం యొక్క టెంక యొక్క కర్తవ్య కర్మ ఏమిటంటే లోపల ఉన్న పిండాన్ని కాపాడాలి కానీ అనుకూల పరిస్థితులలో అంకురోత్పత్తికి (మొలకెత్తడానికి) దారి ఇవ్వాలి. ఇది మనకు సహజంగా కనిపించినప్పటికీ టెంక కోణం నుండి ఇది ఒక సందిగ్ధావస్థ ఎందుకంటే ఒకసారి రక్షించడం రెండో సారి దారి ఇవ్వడం దాని కర్తవ్య కర్మ. టెంక విషయంలో వలె గతం యొక్క భారం మరియు భవిష్యత్తు మీద ఆశ లేకుండా శక్తివంతమైన వర్తమానం ద్వారా మనకు ఇవ్వబడిన కర్మను నిర్వహించడమే కర్తవ్య కర్మ. రెండవది, కర్మను కాకుండా కర్మఫలాన్ని వదలిపెట్టినవాడే సన్యాసి అని శ్రీకృష్ణుడు చెప్పారు. పలాయనవాదాన్ని ఆశ్రయించకుండా మనలో ప్రతి ఒక్కరినీ సన్యాసిగా మారేందుకు ఈ బోధన సహాయం చేస్తుంది. పరిస్థితులు ఎటువంటివి ఐననూ మనము కర్మఫలాల ఆశను వదులుకున్న క్షణంలోనే సన్యాసి యొక్క ఆనందాన్ని పొందుతాము.

ਸਮਤਵ (ਸਮਾਨਤਾ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਗਿਆਨੀ ਜਨਾਂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਰ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਕਦੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੇ ਵਿਚਰੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ, ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਤਰੀਕੇ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਸਮਤਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਕੋਈ ਵੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਅਭਿਆਸ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮਨ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇਕ ਪਾਸੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਤੁਲਨ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਇੰਦਰੀਆਂ ਵੱਲ ਝੁਕਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਵਾਸਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਬੁੱਧੀ ਹਾਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਕਰੁਣਾ ਦੀ ਘਾਟ ਹੰੁਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਨੀਵੀਂ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਰਵ ਸਰੇਸ਼ਟ ਜੋਗੀ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਸੁੱਖ ਵਿੱਚ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ (6.32)। ਇਹ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਕਰੁਣਾ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸੋਨਾ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਵਰਗੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸਮਾਨ ਮੰਨਣ ਲਈ ਕਿਹਾ; ਇਕ ਗਾਂ, ਇਕ ਹਾਥੀ ਤੇ ਇਕ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਾਨ ਮੰਨਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਅੱਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਮਿੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਸਹਿਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਨ ਵਿਹਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵਿਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੱਧਰ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ, ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਦੂਜਾ, ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਜਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਸਾਡੇ ਦਿਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਸੱਸ-ਸਹੁਰੇ ਨੂੰ ਇਕ ਸਮਾਨ ਮੰਨਣ ਵਰਗਾ ਹੈ। ਤੀਜਾ ਪੱਧਰ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੀ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰੀ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੁੱਖ ਸਾਡਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਤਵ ਤੋਂ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰੁਣਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਇਸ ਨੂੰ ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜਾ ਉਦੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੰੁਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਤ ਹੰੁਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨੂੰਨ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਹੰੁਦੇ ਹਨ (6.27)। ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਨਾਲ ਬਕਾਇਦਾ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ (6.23)। ਚੰਚਲ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨ ਮਨ ਭਟਕ ਵੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ (6.26)। ਉਹ ਇਸ ਲਗਾਤਾਰ ਅਭਿਆਸ ਦੁਆਰਾ ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ (6.28)।

श्रीकृष्ण कहते हैं, "हे अर्जुन, मुझे समस्त सृष्टि का आदि, मध्य और अंत जानो। सभी विद्याओं में मैं अध्यात्म विद्या हूँ और सभी तर्कों का मैं तार्किक निष्कर्ष हूँ" (10.32)। उसी आध्यात्मिक ज्ञान का उल्लेख करते हुए, श्रीकृष्ण ने पहले कहा था कि जब आपको इसका एहसास हो जाता है, तो यहां और कुछ भी जानने को शेष नहीं रहता है (7.2)।  सार स्वयं को जानना है। श्रीकृष्ण ‘आत्म' के ज्ञाता को योगी कहते हैं और कहते हैं कि वह शास्त्र ज्ञानी से श्रेष्ठ है जिसने कई ग्रंथ पढ़े होंगे लेकिन अभी भी ‘आत्म' के बारे में नहीं जानते हैं (6.46)। श्रीकृष्ण ने इसे प्राप्त करने का एक मार्ग सुझाया जब उन्होंने कहा, "साष्टांग प्रणाम, प्रश्न और सेवा के द्वारा 'उस' को जानो, जिन बुद्धिमानों ने सत्य को जान लिया है, वे तुम्हें ज्ञान सिखाएंगे" (4.34)।  जो ज्ञान हमारे अहंकार का नाश कर देता है वही आध्यात्मिक ज्ञान है। इतिहास, भौतिकी या चिकित्साशास्त्र जैसे कोई भी विषय हो सकते हैं जहां हम जितना अधिक सीखते हैं उतना ही अधिक सीखने के लिए बाकी रह जाता है। इसलिए ऐसी विषयों अथवा परिस्थितियों में हमें यह एहसास कराने की क्षमता है कि हम सर्वशक्तिमान के हाथों में केवल एक उपकरण यानी निमित्तमात्र हैं। यह कोई भी ज्ञान हो सकता है जो अहंकार को मिटाने में मदद करता है जैसे कि नमक की गुड़िया समुद्र में घुल जाती है।  आध्यात्मिक ज्ञान के बाद श्रीकृष्ण तर्क का उल्लेख करते हैं जो प्रश्न करने के अलावा और कुछ नहीं है। यह वह तर्क नहीं है जिसका उपयोग हम किसी बहस में किसी बात को साबित करने के लिए करते हैं, बल्कि यह वह तर्क है जिसका उपयोग परम सत्य या आध्यात्मिक ज्ञान की खोज में किया जाता है।  श्रीकृष्ण आगे कहते हैं, "मैं सभी अक्षरों में ‘अ' कार हूँ; मैं समासों में द्वंद्व नामक समास हूँ। मैं शाश्वत काल हूँ, और सृष्टाओं में ब्रह्मा हूँ" (10.33)।  पहले श्रीकृष्ण ने कहा था कि मापने वालों में वह समय हैं और अब वे कहते हैं कि वह शाश्वत समय हैं। यह समय ही है जो हर चीज को बनाता है और समय आने पर उसे नष्ट भी कर देता है। लेकिन समय कभी नहीं बदलता और वह शाश्वत परमात्मा हैं।

श्रीकृष्ण कहते हैं, "शुद्ध (पवित्र) करने वालों में मैं वायु हूँ, और शस्त्रधारियों में मैं श्रीराम हूँ। जलीय जीवों में मैं मगरमच्छ हूँ, और बहती नदियों में मैं जाह्नवी (गंगा) हूँ" (10.31)।  सबसे पहले, हवा हमारे शरीर से अशुद्धियों को साफ करने में मदद करती है। रासायनिक प्रक्रियाओं के कारण खून अशुद्ध होता रहता है और फेफड़ों के माध्यम से वायु इसे शुद्ध करने में मदद करती है। इस शुद्धिकरण के बिना जीवन कुछ पल भी टिक नहीं सकता। दूसरा, हवा अत्यंत लचीली और चलनशील है। यह गतिशीलता पर्यावरण को शुद्ध करने में मदद करती है। तीसरा, हवा स्वतंत्रता का प्रतीक है। पवित्रता का अर्थ है इच्छाओं और दुःखों से मुक्ति, जो परम मुक्ति या मोक्ष है।  अंत में, वायु अनासक्ति का प्रतीक है। यह दुर्गंध को बिना किसी घृणा के तथा सुगंध को बिना किसी लगाव के वहन करता है। यह समय के साथ इन दोनों को सुगमता से छोड़ देता है। यही अनासक्ति है, जो आसक्ति और विरक्ति से परे की अवस्था है। कर्तापन की भावना किसी भी कर्म को पाप बनाती है। सुखद यादों, चीजों, लोगों आदि से जुड़ना या अप्रिय लोगों से घृणा करना दोनों ही अशुद्धता है।  'नियत कर्म' एक जटिल अवधारणा है। नियत कर्म को समझने में वायु की ये विशेषताएं मदद करती हैं कि हमें जो कर्म दिया गया है उसे बिना किसी लगाव के करना है जैसे कि हवा के द्वारा गंध का वहन होता है।  श्रीकृष्ण कहते हैं कि वे शस्त्र चलाने वाले योद्धाओं में श्रीराम हैं। भगवान राम को दयालु माना जाता है लेकिन वे सच्चाई और मूल्यों के पक्षधर थे। जहां रावण निष्ठा रहित शक्ति का प्रतीक है, वहीं श्रीराम निष्ठा और शक्ति का संयोजन हैं। श्रीकृष्ण कहते हैं कि श्रीराम की तरह यह संयोजन संभव है। सत्ता को सही दिशा देने के लिए सत्य निष्ठा अनिवार्य है और यह बात आज के परिदृश्य में भी लागू होती है।  श्रीकृष्ण कहते हैं कि वह नदियों में गंगा हैं। निश्चित रूप से गंगा अपने आकार के लिए नहीं, बल्कि सदियों से सभ्यता का प्रतीक है जहाँ हर कोई किसी न किसी तरह से इससे जुड़ा हुआ है।

“కామ క్రోధరహితులకు, చిత్తవృత్తుల జయించినవారికి, పరబ్రహ్మయైన పరమాత్మ సాక్షాత్కారమును పొందిన జ్ఞానులకు అంతటనూ శాంత పరబ్రహ్మ పరమాత్మయే గోచరించును” అని శ్రీకృష్ణుడు చెబుతారు (5.26). కోరికలు నుంచి, కోపము నుంచి ఎలా స్వేచ్ఛను పొందడం అనే ప్రశ్న ఉదయించడం సహజం . ప్రతి తుఫాను యొక్క కేంద్రంలో ఒక ప్రశాంతమైన నేత్రం ఉంటుంది. అలాగే మన కోరికలు, కోపం అనే తుఫాన్ కి కూడా ఒక కోరికలు లేని, క్రోధము లేని కేంద్రం మనలోనే ఉంటుంది. ఆ కేంద్రాన్ని చేరుకోవడమే మోక్షం. ఈ ప్రక్రియలో కోరికలకు మూల కారణమైన 'నేను' అనే భావనను త్యజించడానికి ఎంతో ధైర్యం కావాలి. రోజువారి జీవితంలో ఈ విషయాన్ని ఆచరణలో పెట్టడానికి రెండు సులభ పద్ధతులను పాటించవచ్చు. ఈ ప్రక్రియలో గతంలో మనం కోరికతో నిండిన అవస్థను గాని, కోపం తెప్పించిన ఒక పరిస్థితిని గాని మళ్ళీ గుర్తు తెచ్చుకుని సాక్షిగా గమనిస్తూ ఆ పరిస్థితుల్లో కృత్రిమంగా తిరిగి జీవించడమే. ‘అన్ని జీవులలో ఉన్న ఆత్మ ఒక్కటే అయినా ప్రతి ఒక్కరూ అదే సత్యాన్ని అనేక విధాలుగా గ్రహిస్తారు' అన్న మెరుగైన అవగాహనతో దీన్ని పునరావృతం చేయాలి. భారతీయ సంప్రదాయాలు జీవితాన్ని 'లీల' అంటే కేవలం ఒక నాటకం అంటాయి అంటే ఏ విషయాన్ని గంభీరంగా తీసుకోవాల్సిన అవసరం లేదు. వారం పది రోజుల పాటు మనం ఒక నాటకంలో నటిస్తున్నట్టుగా భావించి దేన్నీ గంభీరంగా తీసుకోకుండా ఉత్సవ మనస్థితిలో ఉండడం అనేది రెండో మార్గము. ఇది ఒక నటుడు నాటకం కోసం కోరికను, కోపాన్ని అరువు తెచ్చుకుని వాటిని అనుభూతి చెందడం వంటిదే. ఒకసారి వాటిపై పట్టు సాధించాక మనము సుఖదుఃఖాల వంటి ఇంద్రియాల జాలంలో చిక్కినా కూడా నెమ్మదిగా కోరికను, కోపాన్ని అప్పటికప్పుడే త్యజించడం నేర్చుకుంటాము. ఇది వర్తమానం లోనే పరమ స్వేచ్చను లేక మోక్షాన్ని పొందడం తప్ప మరేమీ కాదు. చివరి అడుగు పరమాత్మను శరణు జొచ్చడము. పరమాత్మ రూపంలో ఉన్న శ్రీకృష్ణుడు, “భగవంతుడు యజ్ఞములకు, తపస్సులకు భోక్త. సమస్త లోకములకు, లోకేశ్వరులకు అధిపతి. సమస్త ప్రాణులకును ఆత్మీయుడు. అనగా అవ్యాజ దయాళువు. పరమ ప్రేమ స్వరూపుడు. ఈ భగవత్ తత్వమును ఎరిగిన భక్తునకు పరమ శాంతి లభించును.” అని చెబుతారు (5.29). దీనితో 'కర్మ సన్యాస యోగం' లేక 'కర్మ ఫలాలను త్యజించడం ద్వారా ఐక్యత చెందడం' అని పిలవబడే భగవద్గీతలోని ఐదవ అధ్యాయము సమాప్తం అవుతుంది.

Krishna says, "The Supreme Lord dwells in the hearts of all living beings, and by His maya (cosmic delusion) makes all beings revolve as if attached to a yantra (machine)" (18.61). This is another way of saying that we are just a Nimitta Maatra -an instrument in the hands of the almighty. Krishna explained the same in a different way when He said that even if Arjun, out of Ahankaar, thinks that he will not fight his nature will still compel him to fight (18.59); we will be driven to do karmas, even when we don't want to do, out of our swa-bhav (material nature) (18.60). 'Existence' is the coherence of the manifested, like the perishable physical entities, and the un-manifested which is eternal but can't be perceived by our senses. Krishna earlier explained this through the example of a string of pearls. The pearls representing manifested and the invisible string representing the un-manifested. Both of them together form a beautiful necklace. Krishna called this invisible force as Lord and says that it is so powerful that all beings are made to follow its dictate as if attached to a revolving machine. Krishna gives a simple solution and says, "Seek refuge in Him alone with all your being. By His grace you shall obtain the peace and the eternal abode" (18.62). Essentially, there is no point in fighting this powerful existence and instead it is prescribed to seek refuge with all our being. Thus, it is about realising that we are merely a Nimitta Matra in the mighty machine called the universe and consequently attain the ultimate freedom (moksha) through surrender. Otherwise, we will be compelled to do things which are decided by this eternal existence as a part of creative evolution which is nothing but a life of struggle, pain and misery.

ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਪਦਾਰਥਕ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਥਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਗਟ ਜਾਂ ਆਤਮਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਰਹਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕਸਾਰਤਾ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਇਕ ਤੰਤਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੰੁਦੀ ਹੈ। ਰੂਪਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇਕ ਸਥਿਰ ਹੱਥ ਅਤੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੇ ਪਹੀਏ ਵਿੱਚ ਬਾਲ-ਬਿਅਰਿੰਗ ਤੰਤਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ, ਜਾਂ ਇੰਜਣ ਅਤੇ ਪਹੀਆਂ ਤੋਂ ਦੋ ਵੱਖ ਵੱਖ ਗਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਗਿਅਰਬਕਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਇੰਦਰੀਆਂ, ਮਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਮਿਲਿਆ-ਜੁਲਿਆ ਇਕ ਤੰਤਰ ਹੈ ਜੋ ਪਰਿਵਰਤਨ ਰਹਿਤ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ਇਕ ਲੜੀ (ਦਰਜਾ) ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇੰਦਰੀਆਂ ਇੰਦਰਿਆਵੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹਨ, ਮਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹੈ, ਅਤੇ ਬੁੱਧੀ ਮਨ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਤਮ ਹੈ। ਅਤੇ ਬੁੱਧੀ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਤਮ ਦਰਜਾ ਆਤਮਾ ਦਾ ਹੈ (3.42)। ਇੰਦਰੀਆਂ ਦਾ ਪਦਾਰਥਕ ਭਾਗ ਪਦਾਰਥਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬਦਲਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਖੁਦ-ਬ-ਖੁਦ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਨ ਸਿਮਰਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਕ ਭਾਗ ਦਾ ਇਕ ਸੁਮੇਲ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਪਦਾਰਥਕ ਭਾਗ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਹਰ ਇਕ ਬਾਹਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਮੁੱਦਾ ਇਥੇ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਬੁੱਧੀ ਮਨ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਬਾਹਰੀ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ। ਜੇਕਰ ਇਹ ਬਾਹਰੀ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਤ ਹੰੁਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਦੀ ਜੀਵਨ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜੇ ਇਹ ਬੁੱਧੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਜੀਵਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਮਨ ਨੂੰ ਖੁਦ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ (6.25) ਅਤੇ ਇਸ ਅਭਿਆਸ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹਪੂਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ (6.23)। ਸਮਕਾਲੀਨ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ 10,000 ਘੰਟੇ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੰੁਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਅਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੰੁਦੀ ਹੈ (6.24)। ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੀਆਂ ਇੰਦਰੀਜਨਕ ਉਤੇਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਅਸਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਵਾਂਗੇ (6.22)।

ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਕਾਰਨ ਸਾਡਾ ਦਿਮਾਗ ਇਕ ਅਦਭੁੱਤ ਅੰਗ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦਰਦ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੇ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਦਰਦ ਨੂੰ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੋਸਿਸੈਪਟਰ ਨਹੀਂ ਹੰੁਦੇ। ਨਿਊਰੋਸਰਜਨ ਇਸਦੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਜਾਗਦੇ ਸਮੇਂ ਸਰਜਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਰੀਰਕ ਦਰਦ ਅਤੇ ਸੁੱਖ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਨਿਰਪੱਖ ਅਵਸਥਾ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਨਿਰਪੱਖ ਅਵਸਥਾ ਮਾਨਸਿਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਹੰੁਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਾਰਨ ਮਾਨਸਿਕ ਪੀੜ ਅਤੇ ਸੁੱਖ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੰੁਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰੇਗੀ, ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਯੋਗ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਸੰਜਮ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਮਨ ਸਥਿਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਅਪਣੇ ਖੁਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਤਮ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੰੁਦਾ ਹੈ (6.20)। ਮੂਲ ਕੁੰਜੀ ਸਥਿਰ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਸਦਾ ਅਪਣੇ ਡਗਮਗਾਉਂਦੇ ਜਾਂ ਅਸਥਿਰ ਮਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਸੰਜਮ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸੰਜਮ ਦਾ ਅਰਥ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਦਮਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਸਾਖਸ਼ੀ ਬਣ ਕੇ ਦੇਖਣਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਰ ਥਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣਾ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸੰਜਮ ਦੀ ਇਸ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨਿਰਪੱਖ ਬਿੰਦੂ ਜਾਂ ਸਰਵ ਉੱਚ ਆਨੰਦ ਤੱਕ ਪਹੰੁਚਣ ਲਈ ਸੁੱਖ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਦੇ ਧਰੁਵੀਤਾ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਸ ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਜਾਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ, ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਬੁੱਧੀ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਕ ਵਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਹ ਅਸਲੀਅਤ ਤੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਡਗਮਗਾਉਂਦਾ ਨਹੀਂ (6.21)। ਇਹ ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੈ। ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਵਾਦੀ ਭੋਜਨ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਆਦਿ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੰੁਦੀ। ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇਸ ਆਨੰਦ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਕਰਮ ਦੇ ਛਿਣਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਧਿਆਨ ਦੇ ਛਿਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ।

When we don't follow natural laws there are adverse consequences. For example, if someone jumps from a height ignoring gravity, the consequences are inevitable. Krishna cautions about the consequences of violating the principles of existence or natural laws as explained by Him in the Bhagavad Gita. He says, "Fixing your mind on Me you shall overcome all obstacles and difficulties by My grace. You will perish if you do not listen to My advice due to ahankaar" (18.58). Perishing is inevitable like falling from a height when we are driven by ahankaar (aham-karta). Krishna says, "Because of ahankaar if you think 'I will not fight,' your resolution will be in vain. Your nature will compel you to fight" (18.59). Firstly, the war wouldn't have come to an end even if Arjun had left the battlefield. Secondly, Arjun wouldn't have sat idle when the battle was going on where his immediate family is facing danger. This verse indicates that Arjun would come back and would fight the battle as fighting is his swa-dharm (own nature). Krishna further says, "That action which out of delusion you do not wish to do, you will be driven to do by your own inclination, born of your own swa-bhav (material nature)" (18.60). This is one of the common dilemmas faced by us. Many times we resolve to remain silent or don't say hurtful words to our loved ones when they do or say something which is not to our liking. But in that moment we do exactly the opposite of what we planned to execute. Though it looks simple from the outside but our swa-bhav takes over at that moment. This verse indicates that under delusion we are driven by swa-bhav rather than natural laws. As this delusion is caused by ahankaar, the essence is to shed ahankaar.

श्रीकृष्ण कहते हैं, "मैं अस्त्रों में वज्र हूँ; मैं गायों में कामधेनु हूँ; संतान की उत्पत्ति के हेतु में मैं प्रेम का देवता कामदेव और सर्पो में सर्पराज वासुकि हूँ (10.28)। जलचरों में मैं वरुण हूँ; शासन करनेवालों में मैं यमराज हूँ (10.29)। मैं दैत्यों में प्रह्लाद हूँ; मापने वालों में मैं समय हूँ" (10.30)। पहले श्रीकृष्ण ने कहा था 'मैं मृत्यु हूँ' और अब वे कहते हैं वह कामदेव भी हैं। इसके लिए गहन मंथन करने की आवश्यकता है। हमें अपनी समझ की सीमाओं को पार करना होगा। चीजों को अच्छे या बुरे के रूप में विभाजन करने की हमारी प्रवृत्ति ही बाधा है। इस विभाजन के कारण हम जन्म को अच्छा और मृत्यु को बुरा मानते हैं। हर प्राणी अपने वंश को बढ़ाना चाहता है। श्रीकृष्ण कहते हैं कि वह हर प्राणी में मौजूद 'इच्छा' हैं जो जीवों की उत्पत्ति के लिए जिम्मेदार है। यह बाहर की ओर या दूसरों की ओर बहने वाली ऊर्जा है। जब यह ऊर्जा अंदर की ओर बहती है तो यह भक्ति के अलावा और कुछ नहीं है। श्रीकृष्ण कहते हैं कि शासन करने वालों में वह यमराज (मृत्यु के देवता) हैं। मृत्यु आत्मा के स्तर पर शक्तिहीन है, लेकिन बाहरी दुनिया में यह शक्तिशाली और अटल है। मृत्यु आसक्ति के बिना समदर्शी होती है। यह किसी भी कानून के रखवाले के लिए आवश्यक गुण है। श्रीकृष्ण कहते हैं कि वह दैत्यों में प्रह्लाद है। यह दर्शाता है कि प्रतिकूल परिस्थितियों में भी भक्त बनने की संभावना होती है। जिस प्रकार कोयले का एक टुकड़ा प्रतिकूल परिस्थितियों में हीरा बनता है, उसी प्रकार हम भी सीखने और आगे बढ़ने के लिए प्रतिकूल परिस्थितियों की ऊर्जा का उपयोग कर सकते हैं। श्रीकृष्ण कहते हैं कि वह समय हैं जो सभी के लिए समान रूप से उपलब्ध है - बस एक वर्तमान क्षण। चाहे कोई कितना भी अमीर या शक्तिशाली क्यों न हो, समय किसी का इंतजार नहीं करता। श्रीकृष्ण के लिए जीवन एक उत्सव की तरह है जो आंतरिक स्थिति है। बाहरी परिस्थितियों के बावजूद प्रह्लाद ने इसे प्राप्त किया था। यह इस जागरूकता से हासिल होता है कि सबकुछ परमात्मा ही हैं।

బఠానీ గింజ పరిమాణములో,  శంకు ఆకారంలో ఉండే పీనియల్ గ్రంథి మెదడు యొక్క కేంద్రంలో సరిగ్గా రెండు కనుబొమల మధ్యన ఉంటుంది. శారీరకంగా ఇది మెలటోనిన్, సెరటోనిన్ అనే నాడీ ప్రసారకాలను (neurotransmitters) ఉత్పత్తి చేసి మన నిద్రకు, భావోద్వేగాలకు కారణమవుతుంది. దీనిలో మామూలు కంటిలాగే కాంతి గ్రాహకాలు (photo receptors) ఉంటాయి కనుక దీనిని 'మూడవ కన్ను' అంటారు. ఇది ఆత్మకు పీఠమని, ఆధ్యాత్మిక సాక్షాత్కారానికి కారణమని; పంచేంద్రియాలకు అందని భావనను అందుకోగలిగే ఆరో ఇంద్రియమని; ఆధ్యాత్మిక జాగృతికి సంకేతమని; భౌతిక, ఆధ్యాత్మిక జగతికి మధ్య సంధానమని అనేక సంస్కృతులు దాన్ని అనేక విధాలుగా వర్ణించాయి. భారతీయ పరిభాషలో కనుబొమల మధ్య ఉండే ప్రదేశాన్ని 'ఆజ్ఞా చక్రం' అంటారు. ఇది పీనియల్ గ్రంథి ఉండే స్థానాన్ని సూచిస్తుంది. ఇంద్రియాలు, మనస్సును అదుపులో పెట్టేమార్గంలో శ్రీకృష్ణుడి విధానాన్ని అర్థం చేసుకోవడానికి పై వివరణ మనకు ఉపకరిస్తుంది. “బాహ్య విషయ భోగములను చింతన చేయక వాటిని పారద్రోలవలెను. దృష్టిని భ్రూమధ్యమునందు స్థిరముగా ఉంచవలెను. నాసిక యందు ప్రసరించుచున్న ప్రాణాపాన వాయువులను సమస్థితిలో నడుపవలెను. ఈ ప్రక్రియల ప్రభావమున మనస్సు, బుద్ధి, ఇంద్రియములు సాధకుని వశములోనికి వచ్చును. ఇట్టి సాధన వలన మోక్షపరాయణుడైన ముని ఇచ్ఛా భయక్రోధ రహితుడై సదా ముక్తుడగును” అని శ్రీకృష్ణుడు ధ్యానానికి ఒక మార్గాన్ని సూచించారు (5.27-28). అర్జునుడుకి తన ఇంద్రియాలను, మనస్సును, బుద్ధిని నియంత్రించడానికి భగవానుడు ఈ విధానము అందించారు. 'విజ్ఞాన భైరవ తంత్ర' లో పరమశివుడు చెప్పిన 112 ధ్యాన విధానాలు ఉన్నాయి. అందులో ఒక ధ్యాన విధానం “ఎటువంటి ఆలోచనలు లేకుండా మీ కనుబొమల మధ్య ఉన్న బిందువు పై దృష్టి కేంద్రీకరించండి. దివ్యమైన శక్తి ప్రజ్వలితమై మీ తల యొక్క అగ్ర భాగం వరకు వ్యాపిస్తుంది. తక్షణమే మిమ్మల్ని పరమానందంలో ముంచేస్తుంది” అని చెప్తుంది. మన దృష్టిని గాయపడిన భాగాల వైపు మళ్లించేందుకు నొప్పి అనేది ఒక సాధనం. ఇది మన ఆరోగ్య జీవనానికి ఉపయోగపడుతుంది. అలాగే అవగాహనతో కూడిన దృష్టిని కనుబొమల మధ్య ప్రాంతానికి తీసుకువచ్చి పీనియల్ గ్రంధిని సక్రియం చేయాలి. ఈ క్రియాశీలత ఇంద్రియాల నుండి ఎటువంటి సహాయం లేకుండా మనలో అంతర్గత పారవశ్యాన్ని నింపుతుంది.

श्रीकृष्ण कहते हैं, "आदित्यों में मैं विष्णु हूँ; मैं चमकता हुआ सूर्य और चंद्रमा हूँ (10.21)। वेदों में, मैं सामवेद हूँ; मैं वसुव (इंद्र) हूँ; इंद्रियों में मैं मन हूँ; प्राणियों में मैं चेतना हूँ (10.22)। रुद्रों में मैं शंकर हूँ; मैं कुबेर हूँ (10.23)। मैं बृहस्पति हूँ; समस्त जलाशयों में मैं समुद्र हूँ” (10.24)। श्रीकृष्ण ने पहले कहा था कि वह सभी प्राणियों के हृदय में स्थित आत्मा है (10.20) और साथ ही एक पदानुक्रम दिया था कि आत्मा बुद्धि से श्रेष्ठ है; बुद्धि मन से श्रेष्ठ है; मन इंद्रियों से श्रेष्ठ है (3.42)। लेकिन यहां श्रीकृष्ण कहते हैं कि वह इंद्रियों में मन हैं जिसे समझने की जरूरत है। ऐसा कहा जाता है कि 'समूचा, अपने भागों के जोड़ से बड़ा होता है'। इसकी झलक 'एक और एक ग्यारह' की कहावत में भी मिलती है। कुल मिलाकर दो कान ध्वनि की दिशा का बोध करा सकते हैं; दो आंखें मिलकर गहराई का बोध पैदा कर सकती हैं। मन को देखने का एक तरीका यह है कि यह इंद्रियां जैसे कान, आंख आदि का सामान्य जोड़ है। दूसरा तरीका यह है कि इसे 'समूचे इंद्रियों' के रूप में देखें, जहां एक साथ ये इंद्रियां सभी इंद्रियों के जोड़ से कहीं अधिक क्षमता रखती हैं। आधुनिक संदर्भ में इसे 'इंद्रियों से परे' या 'छठी इंद्रिय' भी कहा जाता है। श्रीकृष्ण इस छठी इंद्रिय की बात कर रहे हैं जब वे कहते हैं कि वह इंद्रियों में मन हैं। श्रीकृष्ण आगे कहते हैं, "शब्दों में मैं ओंकार हूँ; अचल वस्तुओं में हिमालय हूँ (10.25)। सभी वृक्षों में पीपल का वृक्ष हूँ; मैं नारद हूँ; मैं मुनि कपिल हूँ (10.26)। मैं सभी हाथियों में ऐरावत और मनुष्यों में राजा हूँ" (10.27)। उपरोक्त सभी वर्णनों में एक सामान्य सूत्र यह है कि उपलब्ध विकल्पों में से वह सबसे बड़ी संभावना का प्रतिनिधित्व करते हैं जिसे 'चरम प्रदर्शन' कहा जाता है जैसे कि पानी की बूंदों का समुद्र बन जाना।

ఒకసారి మధ్య ఆసియా నుంచి ఒక ఆక్రమణదారుడు వచ్చి ఢిల్లీని ఆక్రమించుకుని విజయోత్సవము జరపాలనుకున్నాడు. అందుకు గాను ఒక ఏనుగుని అలంకరించి సిద్ధం చేశారు. దాన్ని అధిరోహించగానే ఏనుగు కళ్లాలు తనకు ఇవ్వమని అతడు అడిగాడు. ఏనుగును మావటి తన అంకుశం ద్వారా నియంత్రిస్తారని తెలుసుకోగానే అతను క్రిందికి దూకి తన గుర్రాన్ని పిలిపించుకొని కళ్లాలు తన చేతిలో లేని దాన్ని తాను అధిరోహించనని అన్నాడు. అలాగే మన సంతోషము, భావోద్వేగాల యొక్క కళ్లాలు మన చేతుల్లో ఉన్నాయా లేక ఇతరుల చేతుల్లో ఉన్నాయా అని మనం ఆత్మవిశ్లేషణ చేసుకోవాలి. వీటి కళ్లాలు మన వద్దే ఉన్నాయని మనం భావిస్తాము కానీ నిజానికి ఈ కళ్లాలు తరచుగా ఇతరుల చేతుల్లో ఉంటాయి. అది ఒక స్నేహితుడు కావచ్చు; కుటుంబంలో ఎవరైనా కావచ్చు; సహోద్యోగి కావచ్చు; వారి మనస్థితి, భావాలు, మాటలు, పొగడ్తలు, విమర్శలు మనల్ని సంతోషానికి లేక బాధకు గురిచేస్తాయి. వీటిలో ఆహారం, పానీయాల వంటి వస్తువులు; భౌతిక సంపదలు; అనుకూల, ప్రతికూలమైన పరిస్థితులు; చివరికి మన గతం, భవిష్యత్తు కూడా ఉండవచ్చు. “ఈ శరీరమును విడువకముందే అనగా జీవించి ఉండగానే కామక్రోధాదుల ఉద్వేగములను అదుపులో ఉంచుకోగల సాధకుడే నిజమైన సుఖి, యోగి” (5.23) అని ఈ విషయంలో శ్రీకృష్ణుడు చెబుతారు. “అంతరాత్మ యందే సుఖించువాడు, ఆత్మయందే రమించు వాడు, ఆత్మజ్ఞాని అయినవాడు అగు ఒక సాంఖ్యయోగి, పరబ్రహ్మమైన పరమాత్మ యందు ఏకీభావ స్థితుడై బ్రహ్మ నిర్వాణమును పొందును (5.24). పాప రహితులును, జ్ఞాన ప్రభావమున సమస్త సంశయముల నివృత్తిని సాధించిన వారును, సర్వప్రాణుల హితమును కోరువారును, నిశ్చల స్థితితో మనస్సును పరమాత్మ యందు లగ్నము చేసినవారును అగు బ్రహ్మవేత్తలు బ్రహ్మ నిర్వాణమును పొందుదురు” (5.25) అని శ్రీకృష్ణుడు వివరించారు. సర్వప్రాణుల హితము అంటే ఇతరుల పట్ల దయతో పాటు స్వయాన్ని గురించిన అవగాహనను పొందడం. కామాన్ని, మోహాన్ని జయించి క్రోధాన్ని అదుపులో పెట్టుకోవడమే తమకు తాము సహాయం చేసుకోవడము. ఇది సాధించిన తర్వాత ఇతరులకు సహాయం చేయగలమని శ్రీకృష్ణుడు సూచిస్తారు.

ਅਧਿਆਤਮਕ ਪੱਖ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਨਿਭਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਛੋਟੇ ਯਤਨ ਕਰਮਯੋਗ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਲਾਭਕਾਰੀ ਸਿੱਧ ਹੰੁਦੇ ਹਨ (2.40)। ਉਹ ਇਸੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸੌਖਾ ਕਰਕੇ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਯੋਗ ਤਾਂ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਹਾਰ-ਵਿਹਾਰ, ਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਠੀਕ ਰੁੱਚੀ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੌਣ ਤੇ ਜਾਗਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਹੀ ਸਿੱਧ ਹੰੁਦਾ ਹੈ'' (6.17)। ਯੋਗ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਮਾਰਗ ਉਨਾਂ ਹੀ ਆਸਾਨ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਭੁੱਖ ਲੱਗਣ ਉੱਤੇ ਭੋਜਨ ਕਰਨਾ, ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ, ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਸੌਣਾ ਅਤੇ ਥੱਕ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਆਰਾਮ ਕਰਨਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਤਾਂ ਬਾਕੀ ਸਿਰਫ ਗੱਲਾਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਜਾ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਹਾਂ। ਇਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਇਕ ਬੁਢੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਨੀਂਦ ਦੀ ਲੋੜ ਹੰੁਦੀ ਹੈ। ਭੋਜਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦਿਨ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੱਖਰੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਠੀਕ ਜਾਂ ਯਥਾਯੋਗ' ਦਾ ਅਰਥ ਵਰਤਮਾਨ ਛਿਣਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਨਯੋਗ ਕਰਮ (6.1) ਜਾਂ ਨਿਅਤ ਕਰਮ (3.8) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਡਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਰਾਹੀਂ ਸਧਾਰਣ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਇਸਦੇ ਦੁਆਲੇ ਪੇਚੀਦਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਜਾਲ ਬੁਣਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜੋ ਅਸੀਂ ਖੁਦ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਾਇਕ ਜਾਂ ਖਲਨਾਇਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁੱਖਮਈ ਜਾਂ ਦਯਾਭਾਵ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਾਡੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬੁਣਨ ਵਾਲੇ ਮਨ ਨੂੰ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਛਾ-ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਏਕਤਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ (6.18)। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘‘ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਵਾ ਰਹਿਤ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਦੀਵਾ ਚਲਾਏਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੰੁਦਾ, ਅਜਿਹੀ ਉਪਮਾ ਹੀ ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਯੋਗੀ ਦੇ ਜਿੱਤੇ ਹੋਏ ਮਨ ਨੂੰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ'' (6.19)। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਕੱਛੂ (2.58) ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ (2.70) ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਨਦੀਆਂ ਇਕ ਵਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਖੋ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਨੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਸਮੁੰਦਰ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਪਣੀ ਹੋਂਦ ਖੋ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਯੋਗੀ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਰੂਪੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

Verses 18.41 to 18.57 of the Bhagavad Gita give contours about the confluence of karma yoga, gyana yoga and bhakti yoga. In the oft debated verse 18.41, Krishna says he created four varnas (social classifications) based on gunas springing from their nature. He further explained about different types of karmas performed by them in the day to day life (18.42-18.44). He reveals a secret that with devotion to swa-karma (one's deed) one attains siddhi (perfection or freedom) as this devotion towards karma is nothing but worshipping HIM (18.44-18.46). This clarifies that it doesn't matter what we do but what matters is the devotion with which we do our karmas or responsibilities. This is the path of attaining the eternal siddhi through devotion to karma which is nothing but the pinnacle of karma yoga. Krishna continues to guide those on the path of awareness or gyan yoga and declares that all the karmas are marred by blemishes (18.48). Hence, HE advises that we shouldn't abandon sahaja karma (natural deeds) arising out of swa-dharma (own nature)(18.47). He gives them the path of reaching Brahman (eternal) through 'freedom from karma' which can be attained by the buddhi (intellect) not being attached everywhere, conquering the self and freeing oneself from desires (18.49-18.50). When buddhi is purified, one is free from ahankaar and free from the notion of 'me and mine', one attains the eternal. Krishna indicates that freedom from ahankaar and being free from the notion of 'me and mine' lead to equanimity which is the foundation for bhakti yoga. Krishna says that by beholding all beings equally one attains parama bhakti (supreme devotion) which will enable an entry into that (HIM) (18.54-18.55). Such a devotee while performing any kind of karmas dedicates all such karmas to HIM (18.56).

Krishna says, "Serene in the self by being engrossed in the Brahman (the eternal), neither grieves nor desires and beholds equality in all beings, such a yogi attains parama bhakti (supreme devotion) to Me (18.54). By that supreme devotion he knows My essence -what and who I am; after knowing these truths, he quickly makes his entry into that (Me)" (18.55). Firstly, these verses indicate that parama bhakti is beholding equality in all beings which transcends our general understanding of bhakti as devotion to Gods. Bhakti is unconditional love towards all beings by beholding equality. The second indication is that parama bhakti is a state of no desires and not a ritual to fulfill our desires by satisfying our beloved Gods. Thirdly, this equanimity leads to the understanding of who really HE is. It is like a salt doll melting in the ocean and becoming one with the ocean by shedding the illusion of its own existence. Krishna further says, "While performing all kinds of actions, my devotees take full refuge in Me. By My grace, they attain the eternal and imperishable abode (18.56). Consciously dedicating all actions to Me, having Me as the supreme goal, taking shelter in the buddhi-yoga (yoga of intellect) ever fix your mind in Me" (18.57). Apart from being equanimous, parama bhakt (supreme devotee) surrender all their karmas (actions) to HIM. They don't have any ownership of karta-pan (sense of doer ship) nor look for a particular Karma-phal (fruits of action). The same was indicated earlier when Krishna told Arjun that he would incur no sin if he fights (performing a karma) while maintaining the balance between pleasure and pain; gain and loss; and victory and defeat (2.38). Essentially, this is the coherence of samatva (equanimity) and karma which answers many of our dilemmas as to how to perform any karma.

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਅਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਹੋ, ਜਾਂ ਅਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ (6.6)। ਆਪਣਾ ਮਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ (6.7), ਸੋਨਾ-ਪੱਥਰ ਵਰਗੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀ (6.8), ਮਿੱਤਰ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵਰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ (6.9), ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿੱਚ ਕਰਕੇ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਦੱਸਿਆ (6.8)। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਧਿਆਨ ਦਾ ਮਾਰਗ ਵੀ ਸੁਝਾਉਂਦੇ ਹਨ (6.10-6.15)। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਦਾਰਥ ਸੰਪਤੀ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਇਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ (6.10), ਇਕ ਸਾਫ ਸੁਥਰੀ ਥਾਂ ਉਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਜੋ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੀਵੀਂ ਜਾਂ ਉੱਚੀ ਨਾ ਹੋਵੇ (6.11), ਨਿਯੰਤਰਤ ਮਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਪਿੱਠ ਤੇ ਗਰਦਨ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਕਰਕੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਵੇਖਣ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ (6.12-6.13), ਸ਼ਾਂਤ, ਨਿਰਭੈ ਅਤੇ ਇਕਾਗਰ ਚਿੱਤ ਰਹਿ ਕੇ (6.14) ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਅੰਦਰੋਂ ਜੁੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਰਮ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੰੁਦੀ ਹੈ (6.15)। ਸੰਵਾਦਿਕ ਉਤੇਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਸੰਤੁਲਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਅਸਥਾਈ ਰਾਹਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਸਰੀਰਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਮਾਨਸਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ-ਕਾਰਾਂ, ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਲੋਕ (6.10) ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਇਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਯੁੱਧ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੀ ਅਰਜਨ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਇਕਾਂਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਰਗਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਪਦਾਰਥਕ ਸੰਪਤੀ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਇਹ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਪਦਾਰਥਕ ਦੌਲਤ ਨੂੰ ਦਾਨ ਵਿੱਚ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਨਾਲ ਅਪਣੇ ਮੋਹ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਦੌਲਤ ਨੂੰ ‘‘ਮੈਂ'' ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਡਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਡਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਡਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੋ ਦੇਣ ਦਾ ਡਰ ਹੈ, ਜੋ ‘ਮੈਂ' ਦਾ ਅੰਸ਼ਕ ਨਾਸ਼ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਧਿਆਨ ਦੌਰਾਨ ਸਾਨੂੰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉਤੇ ਅਪਣੀ ਮਾਲਕੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਇਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਸਦੀਵੀ ਧਿਆਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਮੁਕਤੀ ਹੈ, ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਡਰ ਜਾਂ ਭੈਅ ਦੇ ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ।

योग शक्ति और महिमाओं का विस्तार से वर्णन करने के अर्जुन के अनुरोध के जवाब में, श्रीकृष्ण कहते हैं, "अब मैं तुम्हें अपनी दिव्य महिमाओं का संक्षेप में वर्णन करूंगा, क्योंकि उनके विस्तार का कोई अंत नहीं है" (10.19)। अर्जुन के अनुरोध को स्वीकार करते हुए, श्रीकृष्ण उसे बताते हैं कि उनकी दिव्य महिमा का कोई अंत नहीं है। ध्यान देने वाली बात यह है कि इस विशाल अस्तित्व का वर्णन करना संभव नहीं है क्योंकि यह अनंत है और समय के साथ लगातार विकसित और परिवर्तित होता रहता है।  सारे संसार में श्रीकृष्ण अव्यक्त रूप में व्याप्त हैं (9.4) जिस कारण ब्रह्माण्ड संतुलित है। संपूर्ण ब्रह्माण्ड उनसे इस प्रकार पिरोया हुआ है जैसे कि एक धागे में मणि (7.7)। जीवित प्राणियों का उल्लेख करते हुए श्रीकृष्ण कहते हैं, "मैं सभी प्राणियों के हृदय में स्थित आत्मा हूँ। मैं उनका आदि, मध्य और अंत भी हूँ" (10.20)।  हमारे अंदर प्रभु का देवत्व आत्मा के रूप में है, लेकिन हमें इसे स्वयं में और दूसरों में पहचानना मुश्किल लग सकता है। इसके अलावा यह देवत्व रचनात्मकता के रूप में प्रत्येक प्राणी के सृजन, विकास और अंतिम विनाश के लिए जिम्मेदार है।  हमारी इंद्रियां बाहरी दुनिया में भिन्नताओं को देखने के लिए विकसित हुई हैं। यह क्षमता हमारे जीवन के लिए उपयोगी है क्योंकि यह असुरक्षित स्थितियों को पहचानकर हमें अपनी सुरक्षा करने में मदद करती है। एक सीमा से परे, यह क्षमता एक बैसाखी बन जाती है और हमें देवत्व को देखने से रोकती है।  दूसरी कठिनाई यह है कि देवत्व जो अव्यक्त है, व्यक्त संसार से ढकी रहती है। हमारी इंद्रियां व्यक्त को पहचानने में सक्षम हैं लेकिन अव्यक्त देवत्व को पहचानने से चूक जाती हैं।  श्रीकृष्ण कहते हैं कि वह सभी प्राणियों के आदि, मध्य और अंत हैं। इसने 'त्रिमूर्ति' की धारणा को जन्म दिया - सृजन के लिए ब्रह्मा जिसके लिए ज्ञान की आवश्यकता होती है; विकास या रखरखाव के लिए विष्णु जिसके लिए संसाधनों की आवश्यकता होती है; विनाश के लिए शिव जिसके लिए ऊर्जा की आवश्यकता होती है। इस प्रकार से, देने वाले और लेने वाले भी वही हैं।

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ਸੋਨਾ, ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਮੰਨਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਅੱਗੇ (6.8) ਕਿਹਾ ਕਿ ‘‘ਸੁਹਿਰਦ ਮਿੱਤਰ, ਵੈਰੀ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਅਣਜਾਣ ਵਿਅਕਤੀ, ਚਿੰਤਕ, ਘਿ੍ਰਣਾਯੋਗ, ਨੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਰੁੱਖੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸਮਝਣ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸਰੇਸ਼ਟ (ਵਧੀਆ) ਹੰੁਦਾ ਹੈ'' (6.9)। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਮੰਨਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਹ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲ ਵਧੇ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਅਪਣੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ, ਧਰਮੀ ਅਤੇ ਅਧਰਮੀ, ਅਜਨਬੀ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡਾ ਵਿਚਾਰ ਉਸੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਉਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੰੁਦਾ ਹੈ। ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਕ ਦੋਸਤ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਅੱਜ ਦਾ ਇਕ ਦੋਸਤ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀ ਵੰਡ ਸਥਿਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਂ ਪੱਖਪਾਤੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਇਸ ਸਾਰੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵਿਹਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਉਪਭੋਗ (ਵਰਤੋਂ) ਦੀ ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਧਿਆਨਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਕੌੜਾ ਅਨੁਭਵ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦੇ ਉਹ ਹੱਕਦਾਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਪਭੋਗ ਦੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਯੋਗ ਉਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਾਂਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਾ ਖਾਂਦਾ ਹੋਵੇ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਲਈ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੌਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਜਾਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ'' (6.16)। ਇਥੇ ਖਾਣ ਨੂੰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਸਥਾਪਤ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮਨ ਤੇ ਜੀਭ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਨਾ ਕਿ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ। ਅਜਿਹਾ ਖਾਣ ਨਾਲ ਸਿਹਤ ਵੀ ਖਰਾਬ ਹੰੁਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੀ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਬਾਤਚੀਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਦੁੱਖਾਂ ਵੱਲ ਜਾਣਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।

अर्जुन कहते हैं, "आप परम ब्रह्म, परम धाम, परम पवित्र, सनातन, दिव्य, आदि देव, अजन्मा और सर्वव्यापी हैं (10.12)। नारद, असित, देवल और व्यास जैसे सभी ऋषि आपके इस सत्य की पुष्टि करते हैं, और अब आप स्वयं मुझे यह बात कह रहे हैं (10.13)। आपने जो कुछ भी कहा है, मैं उसे सत्य मानता हूँ, क्योंकि हे भगवान, न तो देवता और न ही असुर आपके महान स्वरूप को समझ सकते हैं" (10.14)। प्रेरणास्रोत हमारे जीवन में एक महत्वपूर्ण भूमिका निभाते हैं और हम सभी उनकी प्रशंसा करते हुए बड़े होते हैं। माता-पिता बच्चों के लिए आदर्श होते हैं; छात्रों के लिए शिक्षक; सफल एवं उपलब्धि हासिल करने वाले लोग जीवन के बाद के चरणों में प्रेरणास्रोत होते हैं। जीवन के शुरुआती दौर में प्रेरणा प्राप्त करना उपयोगी है, लेकिन नुकसान यह है कि बाद के दौर में वे बैसाखी बन सकते हैं। एक बच्चे को चलने और दौड़ने का आनंद लेने के लिए वॉकर को छोड़ने में सक्षम होना चाहिए। यह इस बात को समझने के बारे में है कि प्रेरणास्रोत मील के पत्थर की तरह होते हैं, मंजिल नहीं। अर्जुन अपनी मान्यताओं का समर्थन करने के लिए नारद और व्यास जैसे पथ प्रदर्शक का उपयोग कर रहे हैं। ऐसा प्रतीत होता है कि उन्हें अभी भी श्रीकृष्ण पर भरोसा नहीं है और यह सार्वभौमिक समस्या है जहां हमारे सामने खड़ी दिव्यता को पहचानना एक संघर्ष होता है। अर्जुन आगे कहते हैं, "हे परम पुरुष, आप सभी जीवों के उद्गम और स्वामी हैं, देवों के देव और ब्रह्माण्ड के स्वामी हैं। वास्तव में केवल आप स्वयं ही अपनी अचिंतनीय शक्ति से स्वयं को जानते हैं (10.15)। कृपया मुझे अपनी दिव्य अभिव्यक्तियों के बारे में विस्तारपूर्वक बताएं जिनके द्वारा आप सभी लोकों में व्याप्त हैं (10.16)। हे योगेश्वर, मैं किस प्रकार आपका निरन्तर चिन्तन कर सकता हूँ और आपको कैसे जान सकता हूँ, और मैं किन-किन रूपों में आपका स्मरण कर सकता हूँ (10.17)। हे जनार्दन! कृपया मुझे पुनः अपनी योगशक्ति और वैभवों के संबंध में विस्तारपूर्वक कहिए, क्योंकि आपकी अमृत वाणी को सुनकर मैं कभी तृप्त नहीं होता हूँ" (10.18)। अर्जुन का अपनी अज्ञानता को ईमानदारी से स्वीकार करना और उनकी सीखने की इच्छा, इन बातों से स्पष्ट होती है।

श्रीकृष्ण कहते हैं, "मेरे भक्त अपने मन को मुझमें स्थिर कर अपना जीवन मुझे समर्पित करते हुए सदैव संतुष्ट रहते हैं। वे एक दूसरे को ज्ञान प्रदान करते हुए मेरे विषय में वार्तालाप करते हुए और मेरी महिमा का गान करते हुए अत्यंत आनन्द और संतोष की अनुभूति करते हैं" (10.9)। यह प्रभु का आश्वासन है कि उनके भक्त संतुष्ट और आनंदित रहते हैं।   श्रीकृष्ण का 'मैं' उन सभी संभावनाओं को समाहित करता है जिनके बारे में हम कभी कल्पना भी नहीं कर सकते हैं, जबकि हमारे 'मैं' में विभाजन है क्योंकि हम इस बात में भेद करते हैं कि क्या हमारा है और क्या नहीं। उनके भक्त वे हैं जिनके लिए विभाजन समाप्त होकर एकता प्राप्त हो गई। ऐसे भक्त जब भी बातचीत करते हैं और जो भी बोलते हैं, वह निश्चित रूप से भगवान के बारे में ही होता है क्योंकि वे हर जगह उन्हीं को देखते हैं। इसके विपरीत, गैर-भक्त चीजों, लोगों और स्थितियों को अच्छा या बुरा के रूप में विभाजित करते हैं। इस विभाजन की वजह से उनमे राग-द्वेष पैदा होता है। सांख्य योग के सन्दर्भ में श्रीकृष्ण ने 'योग: कर्मसु कौशलम' का उल्लेख किया है (2.50)। यह दर्शाता है कि समभाव के योग में हम जो भी करते हैं वह सामंजस्यपूर्ण होता है। इसी प्रकार भक्तियोग में हर जगह और हर चीज में भगवान दिखाई देते हैं।   श्रीकृष्ण आगे कहते हैं, "उन निरन्तर मेरे ध्यान आदि में लगे हुए और प्रेमपूर्वक भजनेवाले भक्तों को मैं वह तत्त्व-ज्ञानरूप योग देता हूँ, जिससे वे मुझे पा सकते हैं (10.10)। उनके प्रति करुणा से, मैं उनके हृदयों में वास करता हूँ और उनके अज्ञान जनित अंधकार को ज्ञान के प्रकाशमान दीपक द्वारा नष्ट करता हूँ” (10.11)। हमारे लिए प्रेम तब उत्पन्न होता है जब कुछ शर्तें पूरी होती हैं परन्तु भगवान की कृपा असीमित होती है। जबकि बिना शर्त वाला प्रेम करुणा है, सशर्त प्रेम अज्ञानता है। ज्ञान के दीपक का उपयोग करके सशर्त प्रेम से बिना शर्त के प्रेम की ओर बढ़ना अंधकार से प्रकाश की ओर जाने जैसा है। श्रद्धा प्रकाश की दिशा में पहला कदम है जो प्रकाश को देखने के लिए धीरे-धीरे आंखें खोलने जैसा है। यह हमारे मन में विभाजनों को दूर करने जैसा है। जब हमारा प्रेम बिना शर्त वाला हो जाता है, तो हम सर्वसमावेशी परमात्मा से जुड़ जाते हैं।

ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਜਿਸਦਾ ਅੰਤਹਕਰਣ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਤ੍ਰਿਪਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਕਾਰ ਰਹਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਉਤੇ ਭਲੀਭਾਂਤ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਲਈ ਮਿੱਟੀ, ਪੱਥਰ ਤੇ ਸੋਨਾ ਬਰਾਬਰ ਹਨ, ਉਹ ਯੋਗੀ ਮੁਕਤ ਅਰਥਾਤ ਭਗਵਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ'' (6.8)। ਗਿਆਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੰੁਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜਿਗਿਆਸਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਿਗਿਆਸਾਵਾਂ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਂ ਸਮੇਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਹ ਗਿਆਨ ਹੈ, ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਤੀਤ ਦਾ ਹੰੁਦਾ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਭਦ ਹੰੁਦਾ ਹੈ। ਆਂਤਰਿਕ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਚਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਗਿਆਸਾ ਸਹਾਇਕ ਹੰੁਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਦੀ ਇੱਕ ਸੀਮਾ ਹੰੁਦੀ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਕਣਾਂ ਅਤੇ ਤਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਹਰਾਪਣ ਆਦਿ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਹੋਂਦ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਗਿਆਸਾ ਉੱਤਰ ਲੱਭਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੋਂਦ (ਅਸਤਿੱਤਵ) ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਇਕ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹੰੁਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਢੰਗ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਮਿਲ ਗਏ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਿਗਿਆਸਾ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਇਕ ਗਵਾਹ (ਸਾਖਸ਼ੀ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾ) ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪਰਖ ਅਤੇ ਉਮੀਦਾਂ ਤੋਂ ਯਥਾਰਥ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਚੋਣ-ਰਹਿਤ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਨੇ ਸਥਿਰ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸਾਡੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੇ ਹਰ ਇਕ ਅੰਸ਼ ਲਈ ਯੋਗ ਹਾਂ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸਾਡੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਗੁੱਸੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਕਿ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਇਕ ਮਿੱਠਾ ਜਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਜਾਲ਼ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਅਤੇ ਅਲੋਚਨਾ ਦੇ ਧਰੁੱਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ, ਅਲੋਚਨਾ, ਸੋਨਾ, ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਚਟਾਨ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਮੰਨ ਕੇ ਸੰਤੁਲਨ (ਸਮਤਵ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਥਿਰ ਹੰੁਦੇ ਹਾਂ।

Krishna says, "The one who attained perfection (of freedom from karma) can also attain Brahman (the eternal). Learn from me this supreme state of knowledge" (18.50). This is a continuation of what Krishna earlier explained about 'freedom from karma' which can be attained through non-attached intellect, conquering self and dropping desires (18.49). Krishna says, "Endued with purified intellect, having conquered self through firmness, forsaking sound and other sense entanglements, abandoning attachment and hatred (18.51); Dwelling in solitude, eating lightly, speech, body and mind subdued, ever engaged in yoga of meditation, taking refuge in vairagyam (dispassion) (18.52); Freed from ahankaar (egoism), power, arrogance, desire, anger, greed, notion of 'me and mine' and being peaceful, one is fit for Brahman (the eternal)" (18.53). Dwelling in solitude is the ability to detach oneself even in a crowd. Krishna gave an example of a lotus leaf that doesn't get attached to water even while being submerged in water. It's possessing a subdued mind and controlled speech even in adverse circumstances. Similarly, forsaking sound and other sense entanglements doesn't mean that we run away from them. Krishna gave the example of the ocean which is not affected by merging rivers -rivers of sensual entanglements. Together, this is nothing but vairagyam (dispassion). Bhagavad Gita is a manual to overcome ahankaar (aham-karta or sense of doer ship) that keeps us separate from 'the eternal' in every possible way. Similarly, the divisive notion of 'me and mine' consequently causes the notion of 'you and yours'. Though this division looks logical at the ignorance level but key is the realisation that this division brings misery and prevents us from having the joy of the eternal. That's the reason why Krishna encourages us to free ourselves from ahankaar as well as from the notion of 'me and mine'.

परमात्मा की अनेक विभूतियों में वर्षा एक है। बुद्धिमान व्यक्ति अपने कटोरे को सीधा रखकर इस वर्षा रूपी आशीर्वाद को प्राप्त करते हैं। इसके अलावा, बुद्धिमान व्यक्ति किसी भी विभूति जैसे वर्षा को देखते हैं तो परमात्मा को महसूस करते हैं और श्रीकृष्ण इसे 'उनके साथ एक होना' कहते हैं। इन झलकियों में बुद्धि, ज्ञान, विचारों में स्पष्टता, क्षमा, सत्यता, इंद्रियों और मन पर नियंत्रण, सुख और दुःख, जन्म और मृत्यु, भय और साहस, अहिंसा, समता, संतोष, तप, दान, यश और अपयश शामिल हैं (10.4 और 10.5)। नेतृत्व और प्रबंधन पर समकालीन रचनाएं इन्हीं झलकियों के इर्द-गिर्द घूमते है। इसका मतलब है सकारात्मक रूप से अच्छे-बुरे और पसंद-नापसंद हालातों में प्रभु को देखना है।  श्रीकृष्ण कहते हैं कि, "जो मेरी विभूति और योगशक्ति को तत्त्व से जानते हैं, वे लोग अविचल भक्तियोग के माध्यम से मुझमें एकीकृत हो जाते हैं, इसमें कोई संदेह नहीं है" (10.7)। श्रीकृष्ण 'तत्त्व' शब्द को अस्तित्वगत स्तर पर सत्य को 'जानने' के लिए उपयोग करते हैं, न कि केवल रटने के लिए। इस अनुभूति से विभाजन मिटकर एकता प्राप्त होती है जो परमात्मा के साथ एक होना है। उत्पत्ति के बारे में अर्जुन की समझ का उल्लेख करते हुए श्रीकृष्ण कहते हैं, "सात महर्षिगण और उनसे पूर्व चार महर्षि और चौदह मनु सब मेरे संकल्प से उत्पन्न हुए हैं तथा संसार में निवास करने वाले सभी जीव उनसे उत्पन्न हुए हैं" (10.6)। यह इंगित करता है कि करुणामय श्रीकृष्ण कई बार अर्जुन के स्तर पर आकर विषयों को समझाते हैं। श्रीकृष्ण आगे कहते हैं, "मैं समस्त सृष्टि का मूल हूँ। सब कुछ मुझसे उत्पन्न होता है। जो बुद्धिमान लोग इसे पूरी तरह से जानते हैं, वे अत्यंत भक्ति के साथ मेरी उपासना करते हैं" (10.8)। संक्षेप में, वह ही मूल हैं, चाहे अर्जुन की समझ हो कि हम सात ऋषियों से उत्पन्न हुए हैं या आज की प्रचलित समझ कि बिग बैंग ही हमारा मूल है।

“ప్రియములకు పొంగనివాడు, అప్రియములు ఎదురైనప్పుడు కృంగిపోనివాడు, స్థిరమైన బుద్ధి కలవాడు, మోహవివశుడు కానివాడు పరబ్రహ్మమైన పరమాత్మ యందు సదా ఏకీభావ స్థితియందు ఉండును” (5.20). మనం పరిస్థితుల గురించి ఆహ్లాదకరమైనవి, అసహ్యకరమైనవి అని అభిప్రాయాలని ఏర్పరచుకుంటాము; వ్యక్తుల విషయములోను అదే విధంగా జరుగుతుంది. ఈ విభజనలను, అభిప్రాయాలను తప్పకుండా విడనాడాలి అని శ్రీకృష్ణుడు చెబుతున్నారు (2.50). ఏది మనదో, ఏది కాదో అన్న వాస్తవమును తెలిసికొనడంలో చేసే పొరపాటు వలన మనము మోహానికి గురవుతాము. దాని నుంచి బయటపడమని శ్రీకృష్ణుడు అర్జునుడితో పదేపదే చెబుతుంటారు. మన ఇంద్రియాల ద్వారా మనం సుఖాన్ని పొందగలం అనేది అతి పెద్ద భ్రమ. మరొకవైపున శ్రీకృష్ణుడు బాహ్య ఇంద్రియ సుఖాలతో సంగం లేనివారు దివ్యమైన ఆనందాన్ని 'స్వయం' లోనే పొందుతారని చెబుతూ అలౌకిక ఆనందానికి ఒక మార్గాన్ని చూపిస్తారు. యోగము ద్వారా పరమాత్మలో లీనమైన వారు అనంతమైన ఆనందాన్ని అనుభవిస్తారని శ్రీకృష్ణుడు చెబుతున్నారు (5.21). “విషయేంద్రియ సంయోగము వలన ఉత్పన్నములగు భోగములన్నియును భోగలాలసులకు సుఖములుగా భాసించినను అవి నిస్సందేహముగా దుఃఖ హేతువులే. ఆద్యంతములు గలవి అనగా అనిత్యములు. కావున ఓ అర్జునా! వివేకి వాటి యందు ఆసక్తుడు కాడు” అని శ్రీకృష్ణుడు చెబుతున్నారు (5.22). శ్రీకృష్ణుడు భగవద్గీత ఆరంభంలోనే ఇంద్రియాలు తమ తమ ఇంద్రియ విషయాలతో కలిసినప్పుడు సుఖదుఃఖాలనే ద్వందాలు కలుగుతాయి, మనం వాటిని సహించుకోవడం నేర్చుకోవాలి ఎందుకంటే అవి అనిత్యమైనవి అని బోధించారు. అంటే కొంతకాలం తర్వాత సుఖదుఃఖాలు రెండు కూడా తప్పనిసరిగా ఒక ముగింపుకి వస్తాయి. సుఖాలు దక్కనప్పుడు మనం దుఃఖాన్ని అనుభూతి చెందుతాము. అలాగే దుఃఖం తొలగిపోయిన తర్వాత మనం సుఖాన్ని అనుభూతి చెందుతాము. వీటిని అధిగమించడానికి మనం గడిపిన ఆహ్లాదకరమైన క్షణాలను గుర్తు తెచ్చుకొని నెమరు వేసుకుంటూ ఉంటాము లేదా ఈ దుఃఖానికి మరొకరు కారణమని నిందిస్తుంటాము. సారం ఏమిటంటే సుఖదుఃఖాలను అనుభూతి చెందుతున్నప్పుడే వాటి యొక్క అశాశ్వత తత్వాన్ని గురించిన అవగాహనతో ఉండడం.