In Schiedam

Het avontuur zit erop. Saskia Beukman en museumconservator Merel van der Vaart hebben hun onderzoek naar de Schiedamse Neeltje  Andries en Marytje Arendsdochter afgerond. Samen met Liesbeth Bouman van het platform Alle heksen op een stokje blikken ze terug op hun zoektocht. Hoe is hun blik op de heksenvervolgingen veranderd? Wat hebben ze geleerd? En welk moment zal ze het meest bijblijven? Ook onderzoekt Saskia hoe het moderne beeld van de ‘sprookjes heks' is ontstaan en welke betekenis de heksenvervolgingen vandaag de dag nog hebben. Van Stam van de Vos hoort ze wat hedendaagse hekserij kan betekenen en hoe historische kennis daarbij een rol speelt. Ze gaat op bezoek bij Atria, het kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis, waar ze meer leert over de manier waarop feministen zich de term ‘heks' eigen maakten. En Madyasa Vijber, verloskundige, vertelt hoe de oude associatie tussen vroedvrouwen en hekserij haar beroepsgroep nog steeds parten speelt. Neeltje en Marytje leefden misschien 400 jaar geleden, maar de heks is nog steeds onder ons, als archetype én in levende lijve.

Neeltje en Marytje hebben zich vrijwillig laten opsluiten om hun onschuld te bewijzen, maar na ruim een jaar gevangenschap krijgen ze vreselijk nieuws: Het Hof van Holland besluit dat de vrouwen wel degelijk schuldig zijn aan hekserij en dreigt met de doodstraf. De advocaten van Neeltje en Marytje gaan in hoger beroep, maar zal de zaak worden aangenomen? En zullen ze de Hoge Raad wél van hun onschuld kunnen overtuigen?

De vermeende Schiedamse heksen Neeltje en Marytje gingen naar Den Haag om hun onschuld te bewijzen. Saskia Beukman en Merel van der Vaart reizen ze achterna. Ze bezoeken de gevangenpoort, waar de vrouwen gevangen hebben gezeten. Hier spreken ze conservator Lex van Tilborg die hen meer verteld over het leven in de voormalige gevangenis. In het Nationaal Archief helpt onderzoeker Arjan Poelwijk Saskia en Merel bij het lezen van de rechtbankstukken. Wat is er nu precies gebeurd tijdens het proces? In deze aflevering wordt onder andere gesproken over 16e eeuwse straffen en  verhoormethodes, waaronder tortuur, of marteling. Van  8:50 tot 11:00 wordt er gesproken over 16e eeuwse (lijf)straffen. De verhoormethodes worden besproken van 13:04 tot 17:57. Tip: de Gevangenpoort in Den Haag is tegenwoordig een museum.

Saskia bezoekt met Merel het gemeentearchief van Schiedam om meer te weten te komen over Neeltje en Marytje. Wie waren ze? Hoe zagen hun levens eruit? En hoe raakten ze verzeild in een hekserijproces? Aan het eind van de zestiende eeuw heeft het Schiedamse stadsbestuur de handen vol aan steeds oplaaiende geruchten over hekserij. Roddels speelden in die tijd een belangrijke rol in de rechtspraak. Manon van der Heijden, hoogleraar stadsgeschiedenis aan de Universteit Leiden, legt uit hoe dat kwam. Ook Neeltje en Marytje worden slachtoffer van de geruchtenmolen. Ze besluiten actie te ondernemen. Meer weten over de vroegmoderne rechtspraak en de rol van vrouwen? Manon van der Heijden schreef het boek Misdadige vrouwen, “een verhaal van wanhoop, armoede en kwetsbaarheid, maar ook van vrijheid, zelfstandigheid en vechtlust.”

Saskia Beukman doet al jaren onderzoek naar de Schiedamse heksenprocessen, maar één vraag heeft ze nog niet kunnen beantwoorden: Wie waren de vrouwen die vervolgd werden voor hekserij? En hoe konden deze processen in Schiedam zo uit de hand lopen? In deze stad zijn veel meer mensen vervolgd én gedood dan in omliggende gemeenten. In aflevering 1 probeert ze samen met museumconservator Merel van der Vaart beter te begrijpen wat voor stad Schiedam was en waarom de heksenprocessen in de 16e eeuw in heel Europa slachtoffers maakten. Wil je meer weten? Op schiedamopdekaart.nl kun je aan de hand van oude kaarten zien hoe Schiedam er in de zestiende eeuw uitzag. Met de app Schiedam 1598 van Gemeentearchief Schiedam kun je via AR door zestiende-eeuws Schiedam lopen. Het boek Toverij en Samenleving. Holland 1500-1800 vertelt meer over alle processen die in Holland zijn gevoerd.

Op de Grote Markt van Schiedam zijn ten minste acht vrouwen levend verbrand, nadat ze veroordeeld waren voor hekserij. Maar er waren ook twee vrouwen die terugvochten. En wonnen. Saskia Beukman, Schiedammer, is gefascineerd door het verhaal van Neeltje Andries en Marytje Arendsdochter. Ze gaat op onderzoek uit om te begrijpen wat er toen, in de 16e eeuw, in Schiedam is gebeurd. Luister vanaf vrijdag 13 oktober 2023 iedere twee weken naar een nieuwe aflevering van Heksen in Schiedam.

Sandy en Caroline van Schiedams LEF trekken met hun lefkist door Schiedam om met iedereen, van jong tot oud, te praten over over de lhbti-gemeenschap. 'Kinderen zijn niet zo ingewikkeld. Hoe jonger je begint, hoe normaler het zal zijn,' vertellen ze. Onderwijs en rolmodellen zijn belangrijk. 'Ik had het idee dat ik de enige was, toen ik 16 was. Je wilt als puber ergens bij horen,' vertelt Jan. Vroeger hield hij zijn seksuele identiteit vaak verborgen, maar nu vindt hij zichtbaarheid heel belangrijk. 'Er zijn hele gemeenschappen waar niemand een homo kent.' Zichtbaarheid en onderwijs helpen uitsluiting en discriminatie voorkomen. 'Juridisch mogen we alles al, maar... nee, we zijn er nog lang niet.'

Henk en Ger openden in 1968 het eerste homocafé van Schiedam. Veel Schiedammers moesten daar wel even aan wennen, maar de Melody Bar groeide uit tot één van de bekendste homocafé's van de regio. Plekken zoals de Melody Bar droegen bij aan de zichtbaarheid van de lhbti gemeenschap, maar zijn inmiddels vaak weer verdwenen. Via het internet kunnen lhbti'ers elkaar makkelijker ontmoeten en gelukkig voelen zij zich tegenwoordig in veel meer uitgaansgelegenheden welkom. Jan legt uit waarom het toch nog steeds belangrijk is om bijeenkomsten voor lhbti'ers te hebben, zoals de Pride Picknick die hij in 2019 organiseerde. De Melody Bar bestaat niet meer, maar Henk organiseert tegenwoordig het Roze Café, speciaal voor lhbti'ers op leeftijd. Het gebeurt nog vaak dat oudere leden van de lhbti gemeenschap terug in de kast gaan, bijvoorbeeld omdat ze zich in een verzorgingstehuis niet geaccepteerd voelen. In Schiedams verzorgingstehuis Frankeland organiseert maatschappelijk werker Matthijs daarom elke maand voor bewoners de Roze Salon. Hier komen oudere lhbti'ers samen om de eenzaamheid te bestrijden, te praten over relevante onderwerpen, of gewoon een potje bingo te spelen.

Als Jillis Bruggeman niet was opgepakt, hadden we nooit geweten dat hij homo was. Wanneer op homoseksualiteit de doodstraf staat, is uit de kast komen geen optie. Tegenwoordig is dat in Nederland gelukkig anders. De groeiende zichtbaarheid en acceptatie van lhbti'ers zorgt ervoor dat mensen steeds vaker uit de kast durven te komen. Soms pas na vele jaren, zoals Erika die op 55-jarige leeftijd in transitie ging. Maar nog steeds is uit de kast komen niet voor iedereen vanzelfsprekend. Wat als je vermoedt dat je familie en vrienden je anders zullen gaan behandelen, of zelfs niet meer willen zien? In deze aflevering spreken we drie Schiedammers over hun ervaring met (niet) uit de kast komen.

Op 9 maart 1803 werd op de Grote Markt in Schiedam Jillis Bruggeman ter dood gebracht. Zijn misdaad? Hij viel op mannen. Dit was de laatste keer dat in Nederland iemand om deze reden de doodstraf kreeg. Precies 217 jaar later bedankte de gemeente Schiedam samen met de Jillis Bruggeman Stichting Claudia de Breij voor haar bijdrage in de strijd tegen discriminatie en vervolging op basis van seksuele identiteit. De stad waar je ooit als lhbti'er de doodstraf kreeg is een regenbooggemeente geworden. Wat weten we over het leven van Jillis Bruggeman? En welke rol speelt Schiedam in de lhbti geschiedenis van Nederland?

Het tweede seizoen van de podcast ‘In Schiedam' lanceert op 15 mei. Het zal gaan over het heden en verleden van de LHBTI+ gemeenschap van Schiedam. Schiedam is sinds 2014 een regenbooggemeente en is in Nederland een koploper als het gaat om LHBTI+ rechten. Maar Schiedam is ook de stad waar in 1803 Jillis Bruggeman ter dood werd veroordeeld. Zijn misdaad? Hij viel op mannen. De stadsgalg waar Jillis ter dood is gebracht bevindt zich in de collectie van het Stedelijk Museum Schiedam. Jillis Bruggeman is de laatste persoon die in Nederland om zijn seksuele geaardheid de doodstraf kreeg. Schiedam speelt daarom een belangrijke rol in de LHBTI+ geschiedenis van Nederland, een geschiedenis die vaak onderbelicht is. Om het heden en verleden van de LHBTI+ gemeenschap in Schiedam te verkennen, spreken we met Schiedammers die zich identificeren met de LHBTI+ gemeenschap. Want hoe is Schiedam de LHBTI+ vriendelijke stad geworden die het vandaag de dag is? En hoe ervaart de LHBTI+ gemeenschap de stad?

Als er iets een constante is in de geschiedenis van de Hoogstraat, dan is het wel verandering. Verandering als donderslag bij heldere hemel. Zoals de brand die de winkel van Vera trof en haar leven voorgoed veranderde. Sluipende verandering, die je pas ziet als je terugkijkt, zoals meneer Janssen die vertelt over Janssen's Kledingmagazijn dat honderd jaar geleden de deuren opende. Ria runt al meer dan 30 jaar een slijterij en heeft de straat zien veranderen. Halil en Elroy reflecteren op de toekomst van de straat, na een pandemie die alles op zijn kop zette. Verandering in een onzekere tijd. 

Wie denkt dat er in Schiedam alleen nog maar Jenever wordt geproduceerd, heeft het mis. Zelfs in de Hoogstraat, met zijn smalle winkeltjes, werd en wordt van alles gemaakt. Deze aflevering gaan we op bezoek bij drie van die plekken en komen we een klein beetje in kerststemming.

De vondst van een stel mysterieuze tekeningen van een Hoogstraat die nooit heeft bestaan stuurt conservator Merel van der Vaart op een ontdekkingstocht door het gemeentearchief van Schiedam. Ze ontdekt het verhaal achter deze tekeningen. Ze horen bij een ambitieus plan van de winkeliersvereniging. Het plan is nooit uitgevoerd, maar heeft er wel voor gezorgd dat het aangezicht van de Hoogstraat voorgoed veranderde.

In mei 1940 kwam Minderop & Zonen, als gevolg van het bombardement op Rotterdam, naar de Hoogstraat van Schiedam. Tijdelijk, zo was het plan… Vandaag de dag zetten Judy en Miranda, met hun koffie- en theekwinkel de traditie van Minderop voort. Jan en Paul introduceerden in de jaren '80 een radicaal nieuwe vorm van ondernemerschap. Vanuit de smalste klerenwinkel van Nederland bouwden ze een klein imperium op de Hoogstraat. Ondernemerschap vraagt enthousiasme, creativiteit en aanpassingsvermogen, maar zonder klanten kom je niet ver.

Als je een Schiedammer vraagt hoe de Hoogstraat vroeger was, dan krijg je te horen: "Je kon er over de hoofden lopen, zo druk." De Hoogstraat is één van de oudste straten van Schiedam en begon als plek waar mensen woonden en hun boodschappen deden. Later werd het een winkelstraat, al werden de smalle pandjes snel te klein voor ondernemers die verder wilden groeien. In deze aflevering onderzoeken we hoe de straat veranderd is en horen we hoe het bombardement op Rotterdam grote invloed heeft gehad op het reilen en zeilen in deze Schiedamse winkelstraat.

Er zijn 131 Hoogstraten in Nederland. Wat maakt de Hoogstraat in Schiedam dan zo bijzonder? Net zoals heel veel Nederlandse winkelstraten, heeft de Hoogstraat in Schiedam het de afgelopen jaren niet makkelijk gehad. Maar na grote leegstand gaat het nu weer beter met de straat. Conservator stadsgeschiedenis Merel van der Vaart neemt je mee langs winkeliers en winkelaars die de straat hebben zien veranderen. Wie bepaalt hoe de straat eruitziet? En is een winkelstraat maakbaar, of speelt geluk (of pech) ook een rol?