Orð af orði

Þáttur um íslensku og önnur mál. Í þætti dagsins verður rætt um nóvelluna Aðventu eftir Gunnar Gunnarsson og margslungið höfundarverk skáldsins, sérstaklega hvað varðar þýðingar á sögum hans. Sjálf aðventan, ljósið og stjörnurnar koma einnig við sögu. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Þáttur um íslensku og önnur mál. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir. Áhrif íslenskra þjóðlaga og kynning á þeim verður til umræðu í þætti dagsins, þá annars vegar hvernig Jón Leifs tónskáld kynnti sér þau og nýtti í tónsköpun sinni, og hins vegar danska söngkonan Gagga Lund sem kynnti íslensk þjóðlög víða um lönd og söng á alls sautján tungumálum.

Þáttur um íslensku og önnur mál. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir. Í þætti dagsins verður rætt um söfnun og gildi íslenskra þjóðlaga og sérstakt tónfall þeirra og samspil við tungumálið, umfjöllunarefni, óvenjulegar tóntegundir og hinn forna tvísöng.

Þáttur um íslensku og önnur mál. Í þætti dagsins verður vöngum velt yfir samspili tónlistar og tungumáls, þá sérstaklega stafrófs, nótna og tóna. Skyggnst verður inn í sögu nótnanafna og nótnaskriftar, auk þess sem fuglasöngur, stafrófssálmar og óperur koma við sögu. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Þáttur um íslensku og önnur mál. Fjallað er um nýja vefsíðu Íslenskrar stafsetningarorðabókar og rætt við Jóhannes B. Sigtryggsson, ritstjóra hennar, um tengsl orðabókarinnar og íslenskra ritreglna, og fleira. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Þáttur um íslensku og önnur mál. Fjallað er um miðaldahandritin merku í kjallara Árnagarðs við Suðurgötu í Reykjavík og verkefni á vegum Árnastofnunar sem kallast Handritin til barnanna. Rætt er við Jakob Birgisson og Snorra Másson, fræðara verkefnisins, sem kynntu grunnskólabörnum handritin. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Þáttur um íslensku og önnur mál. Fjallað er um miðaldahandritin merku í kjallara Árnagarðs við Suðurgötu í Reykjavík og verkefni á vegum Árnastofnunar sem kallast Handritin til barnanna. Rætt er við Evu Maríu Jónsdóttur sem fer fyrir verkefninu. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Orð af orði - þáttur um íslensku og önnur mál. Í þættinum verður sagt frá handritinu Ormsbók, sem meðal annars geymir Fyrstu málfræðiritgerðina, stórmerka heimild um hljóðkerfi forníslensku sem samin er í anda latneskra fræðirita. Sömuleiðis verður rætt um lágmarkspör og hvernig þau varpa ljósi á hljóð og tónfall tungumála - jafnt íslensku sem víetnömsku. Umsjón: Guðrún Línberg Guðjónsdóttir og Bjarni Benedikt Björnsson

Orð af orði, þáttur um íslensku og önnur mál. Fjallað er um elfdælsku, sem um 2500 manns tala í Dölunum í Svíþjóð, og hið útdauða tungumál norn, sem talað var á Hjaltlandseyjum, Orkneyjum og Katanesi í skosku Hálöndunum. Skoðuð er beyging, merking og þróun orðsins elfur og annarra íslenskra orða. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir

Orð af orði, þáttur um íslensku og önnur mál. Í þætti dagsins verður rætt um hið forna heimsmál latínu, nokkur sameiginleg einkenni þess og íslensku og margvísleg áhrif latínunnar bæði á íslenskt mál og menningu. Rætt er við aðjúnkt í latínu við Háskóla Íslands, meðal annars um gildi latínunnar í nútímanum. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Þáttur um íslensku og önnur mál. Í þættinum er fjallað um orðið eskimói og önnur vandræðaorð; og um eskimó-aljúta málaættina, einkum þann anga hennar sem er okkur næstur: grænlensku. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Í tilefni af evrópska tungumáladeginum sem var í gær verður haldið áfram að skoða tungumál álfunnar, og í þetta sinn eina stakmálið í Evrópu - basknesku. Þar koma einnig við sögu íslenskir bændur á Vestfjörðum fyrir um fjögur hundruð árum. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Orð af orði, þáttur um íslensku og önnur mál. Í þættinum er fjallað um sögu og framtíð afríkönsku, sem einnig hefur verið kölluð búamál og afríkans á íslensku. Afríkanska er vesturgermanskt tungumál, dótturmál hollensku, sem talað er í Suður-Afríku. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Í þættinum í dag kynnumst við lítillega stærstu málaætt heims, þeirri sem íslenska tilheyrir, indó-evrópsku málaættinni. Sömuleiðis verður rætt um upphaf fræðigreinarinnar samanburðarmálfræði og þátt Íslandsvinarins Rasmusar Christians Rask í þróun hennar og verndun íslenskunnar. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Fjallað er um ríkislögreglustjóra, Hörpu og bráðina og klaustrið.

Á Ítalía er töluð ítalska og í Frakklandi er töluð franska. Þetta er ekki alveg svona einfalt því þar eru talin 28 svæðisbundin rómönsk tungumál og 6 af öðrum uppruna.

Í þættinum var fjallað um stafróf í hættu, og meðal annars greint frá máli sem er skrifað með því að skera í bambus, og barnungum gíneskum stafrófsuppfinningamönnum.

Fjallað er um bil á eftir punkti í lok málsgreina, þá skoðun að það sé harðbannað að hafa tvö bil á eftir punkti í ritvinnslu og vandfundnar reglur um greinarmerkjasetningu í íslensku. Umsjón: Guðrún Línberg Guðjónsdóttir og Kristján Friðbjörn Sigurðsson.

Að slá inn tvö bil á eftir punkti í lok málsgreinar er að einhverju leyti arfleifð ritvélatímans, en er þó mun eldri siður en það. Í þættinum er litið á sögu þessara bila og þefaðar uppi vandfundnar íslenskar reglur um greinarmerkjasetningu og skoðað hvað segir í þeim um bil á eftir punkti.

Greinarmerki eru ómissandi og óaðskiljanlegur hluti texta, svona yfirleitt. Án þeirra værum við sennilega óskaplega ringluð. Eða hvað? Fólk sem las og skrifaði var eitt sinn án þeirra.

Í þættinum er fjallað um gælunöfn og viðurnefni í íslensku, og þróun talmáls í tölvuleikjum og bullmáls sem er oft í stað þess.

Í þættinum er fjallað um gælunöfn og viðurnefni í íslensku, og þróun talmáls í tölvuleikjum og bullmáls sem er oft í stað þess.

Í þættinum er fjallað um stuttnefni, gælunöfn og viðurnefni.

Verið er að breyta dæmasetningum í Oxford-orðabókinni, til dæmis þar sem koma fram athugasemdir um útlit kvenna, sem hafa ekkert með orðskýringar að gera. En hvernig er þetta í íslenskri tungu og íslenskum orðabókum?

Aðgerðasinnar krefjast þess að ensku Oxford-orðabækurnar breyti skilgreiningu sinni á enska orðinu woman (kona) og hætti að nota dæmasetningar sem séu litaðar af kvenhatri. Í þessu samhengi hefur verið nefnt að þriðjungur kvenna á aldrinum 18-24 ára verði fyrir barðinu á netníði. Hægt sé að stíga stórt skref í átt að því að draga úr skaða sem þetta veldur konum með því að líta á tungumálið, og það byrji í orðabókinni.

Orðið maður er óákveðið fornafn í setningum á borð við “ég veit ekki hvað maður á að gera“ og vísar að vissu marki almennt til fólks en þó mikið til til þess sem talar. Það er eðlilegt þegar orðið hefur sem nafnorð almennu merkinguna manneskja eða fólk. En þegar orðið hefur ekki þá almennu merkingu heldur bara merkinguna karlmaður, er þá kannski ekki skrítið að sumt fólk, líklega frekar það fólk sem ekki er karlkyns, staldri við og noti ef til vill eitthvað annað í þessari fornafnsmerkingu. Að minnsta kosti tvö orð hafa nú bæst í þennan flokk, ef svo mætti kalla, af nafnorðum um fólk sem gegna hlutverki óákveðins fornafns. Það eru kona, og man. Orðið kona þekkja flestir en orðið man er líklega minna þekkt. Það hefur merkinguna 'ófrjáls maður, karl eða kona' en líka merkinguna kona í skáldamáli, og sú merking er líklega þekktari, og í sérmerkingunni kona eru sumar konur farnar að nota það í stað orðsins maður, þegar það er notað sem óákveðið fornafn.

Ekki þykir öllum alls staðar við hæfi að nota orðið maður þar sem það var áður notað. Í þættinum er meðal annars litið á hvernig komist er hjá því að nota orðið, meðal annars í óformlegum texta á internetinu, og lagamáli.

Efni þáttarins: tískusveiflur í íslenskum mannanöfnum, nýlegt frumvarp um orðið maður í stjórnskipunarlögum Færeyja og orðið maður í íslensku lagamáli.

Í þættinum er meðal annars skoðað hvaðan heitin COVID-19, kórónaveira, inflúensa og spænska veikin koma.

Áður en snjallsímar tóku við var um tíma vinsælt að nota mp3-spilara. Sennilega var gullöld þessara spilara fyrsti áratugur 21. aldarinnar. Um þetta fyrirbæri voru mynduð ýmis ný íslensk orð. En hvers vegna verða til svo mörg orð um sama fyrirbærið? Í þættinum er einnig litið á orð yfir önnur tæki sem taka má með sér á ferðalög til að hlusta á tónlist, og fjallað um nokkuð sem kallað var meðal annars málvélakefli þegar það kom fyrst fram.

Hvað þýðir útsynningur og landnyrðingur og hvaðan koma orðin hægri og vinstri? Svör við því fást í þætti vikunnar.

Í þættinum eru skoðuð ýmis nýleg orð á borð við vafraköku og kulnun. Orðið kulnun er notað um viðvarandi andlega og líkamlega þreytu og doða, einkum í tengslum við vinnu - það að fólk fer að finna til starfsleiða eða -kvíða vegna viðvarandi álags, sem einnig hefur verið kallað útkulnun og þrekþurrð. Orðið er myndlíking þar sem þreki eða krafti er líkt við hita, og einkennum leiða og kvíða líkt við kulda.

Nýyrðasmíð hefur lengi verið öflug í íslensku. Í þætti vikunnar eru meðal annars skoðuð orðin þyrilsnælda, örplast, hægvarp, epalhommi og innviðauppbygging.

Í þættinum er litið á orð ársins 2019, hamfarahlýnun. Þá eru skoðuð orð sem þóttu standa upp í umræðunni og komu til greina í fyrri kosningum Ríkisútvarpsins um orð ársins.

Burstabann, dagskrárvald, drægnikvíði, hamfarahlýnun, hrossamakríll, kynrænt sjálfræði, ljósbogi, loftslagskvíði, mjaldrasystur, pokasvæði, sprengilægð og þungunarrof komu til greina sem orð ársins í nýafstaðinni kosningu Ríkisútvarpsins. Kosningunni lauk 3. janúar og verða niðurstöðurnar birtar föstudaginn 10. janúar við afhendingu menningarviðurkenninga RÚV. Í þættinum er skoðað hvaðan þessi orð koma og hvað þau merkja.

Í þættinum er meðal annars fjallað um síðustu vikuna fyrir jól, sem nefnd hefur verið augnvika, staurvika eða vitlausa vika. Þá er sagt að fólk hafi notað svonefnda vökustaura eða augnteprur til að halda sér vakandi og halda augunum opnum til að ljúka jólaundirbúningnum. Jólagjafir eins og stressskynjarar, fótanuddtæki og sjónvarpsleiktæki koma einnig við sögu, sem og orðin jólaær og fátækraþurrkur.