Frjálsar hendur

Hendrik Ottósson var blaðamaður og fréttamaður við útvarpið, hann skrifaði frægar barnabækur um líf barna og unglinga í Reykjavík um og laust upp úr aldamótunum 1900 og hann var líka skeleggur pólitískur baráttumaður á vinstri vængnum. Hann skrifaði bráðskemmtilegar æviminningar sem hann nefndi frá Hlíðarhúsum og hér segir af bernskunni í Reykjavík.

Gunnar Friðriksson starfaði lengi fyrir Slysavarnarfélag Íslands en hann skrifaði líka æskuminningar sínar frá Aðalvík á Hornströndum í byrjun 20. aldar. Þar segir frá fjölskyldu hans, nágrönnum og lífinu við hið ysta haf, auk þess sem fjallað er um strand Gosafoss í Aðalvík 1916 en það var afar örlagaríkur atburður.

Tómas Sæmundsson er enn í Prag, líkt og í síðasta þætti, en síðan segir áfram frá ferðalagi hans aftur til Þýskalands og loks til Austurríkis og Rómar. Kólera gengur ljósum logum um Evrópu svo stundum þarf Tómas að sitja dögum saman í sóttkví en alltaf tekst honum að gera skarplegar og skemmtilegar athugasemdir um það sem fyrir augu ber.

Frásagnir um strand hollenska Indíafarsins Het Wapen van Amsterdam á Skeiðarársandi þekkja margir en nokkru síðar strandaði annað stórt og merkilegt skip þarna á ekki ósvipuðum slóðum, en það var sænska fleyið sem fórst hér við land 1718 og varð af strandinu og björgun skipverja mikil örlagasaga.

Allir þekkja Jóhannes Kjarval og margir Ingimund fiðlu bróður hans en þriðji bróðirinn Þorsteinn er ekki eins þekktur. En hann skrifaði gagnmerka ævisögu þar sem hann segir frá uppvexti sínum í mikilli fátækt í Meðallandi og síðan vist sinni hjá vandalausum á Austfjörðum.

Óvíst er hvort til er í öðrum löndum ámóta fyrirbæri og hið íslenska "forystufé" sem leiðir annað sauðfé af mikilli dirfsku og gáfum. Í þessum þætti er litið í nokkrar frásagnir um þennan einstæða stofn og stuðst við frásagnir Óskars Stefánssonar af forystufé sem hann átti.

Vegna fjölda áskorana er hér kominn síðasti þátturinn þar sem lesið úr bók Jökuls Jakobssonar sem hann skrifaði ásamt teiknaranum Baltasar og fjallaði um mannlíf í Breiðafjarðareyjum að fornu og nýju. Merkilegt mannlíf, hlýleg frásögn.

Aftur lítur umsjónarmaður í Agricola eftir Tacitus og hér er komið að mjög merkilegum kafla þar sem fjallað er átök Rómverja við Skota, en þau verða Tacitusi tilefni til að rita mjög skarpa greiningu á heimsvaldastefnu og stríðsgleði Rómverja.

Athygli kvikmyndagerðarmanna beinist nú að Ódysseifskviðu Hómers. Nýlega var frumsýnd mynd eftir kviðunni og önnur verður tekin upp á Íslandi í sumar. En hvað er heillandi við þessa kviðu? Umsjónarmaður segir frá þessum fræga verki Hómers og les fyrstu kviðuna í nýrri þýðingu.

Í þessum þætti eru lesnar þrjár sögur eftir rússneska skáldsnillinginn Anton Chekhov en þær eiga allar sameiginlegt að vera með þeim allra fyrstu sem birtust á íslensku eftir höfundinn, eða á árunum 1929-1939 í Fálkanum, Sögum misserisriti og einu af allra fyrstu tölublöðum Vikunnar.

Hér segir að lokum frá ferðum Dana og skipsfélaga hans úti fyrir Kaliforníuströndum og merkilegum kaupskap með húðir og fleira sem þeir stóðu í. En hér segir líka frá hrottalegu hátterni skipstjórans á Pílagrímnum en frásögn Dana af því átti eftir að vekja gríðarlega athygli í Bandaríkjunum og víðar - enda ekkert dregið undan.

Áfram er haldið að taka saman efni úr sjóferðaminningum Richard Henry Dana og nú segir frá því er skip hans Pílagrímurinn er komið eftir erfiða siglingu alla leið til Kaliforníu og þar hefst kaupskapur mikill. En babb kemur fljótlega í bátinn.

Aftur er lesið út æviminningum Hagalíns og í þetta sinn úr þeim köflum bókarinnar frá bernskuárum hans er fjalla um dýrin á bænum og dýrin í náttúrunni á Vestfjörðum. Frásagnarsnilld Hagalíns nýtur sín einkar vel í þessum skemmtilegu, litríku og fallegu frásögnum.

Á árinu 2024 hóf umsjónarmaður að glugga í frásagnir Guðmundar Hagalíns af forfeðrum sínum eins og þær voru skráðar í fyrsta bindi sjálfsævisögu hans. Nú er röðin að Hagalín sjálfum og hann segir á lifandi og skemmtilegan hátt frá eigin æskuárum að Lokinhömrum í Dýrafirði.

Áður hefur í þessari þáttaröð verið litið í bókina Síðasta skip suður sem Jökull Jakobsson gaf út 1964 og fjallaði um mannlíf á Breiðafjarðareyjum að fornu og nýju. Hér er enn höggvið í sama knérunn og teknar saman nokkrar af hinum fögru frásögnum Jökuls.

Í janúar 1915 birtist í fyrsta sinn í íslensku blaði smásaga eftir Anton Chekhov, Marskálksfrúin. Á næstunni ætlar umsjónarmaður Frjálsra handa að flytja með óreglulegu millibili ýmsar af þeim fyrstu smásögum eftir Chekhov er birtust í íslenskum blöðum, og fara ýmsum orðum um höfundinn og ævi hans. Í þessum þætti verða lesnar sögurnar Vanka litli og Veðmálið, auk Marskálksfrúarinnar.

Eins og venjulega þegar um fyrsta þátt ársins er að ræða lýkur honum á því að lokalag þáttarins er leikið í fullri lengd, Adagio í g-moll eftir Remo Giazotto, þó oft sé það kennt tónskáldinu Albinoni. Fram að því les umsjónarmaður úr sannkallaðri tröllasögu, Illugasögu Tagldarbana, en hún var skrifuð í stíl Íslendingasagna en sennilega nokkrum öldum á eftir þeim. Ekki skortir viðburði því tröll, forynjur og skrímsli leggja hvert af öðru snörur sínar fyrir hinn hugprúða Illuga.

Í þessum þætti les umsjónarmaður jólaguðspjallið en þó ekki hið alkunna jólaguðspjall Lúkasar heldur frásögn af fæðingu og fyrstu dögum Jesú sem er að finna í hinu svonefnda Arabíska barnæskuguðspjalli, sem er - þrátt fyrir nafnið - kristið verk frá því á 5. öld. Frásögnin er ítarlegri en hjá Lúkasi og þarna kemur fram að Jesúbarnið var strax við fæðingu farið að gera kraftaverk og lækna margvíslega sjúkdóma, allt frá holdsveiki til getuleysis, og rak út illa anda í stórum stíl.

Á árinu 2023 las umsjónarmaður Frjálsra handa í nokkrum þáttum úr stórmerkilegum endurminningum bresks dáta sem var í herliði því sem tók Napólí úr höndum þýskra nasista og ítalskra fasista haustið 1943. Frásögnin er óvenju hreinskilin og einlæg um vandamálin sem við blöstu í hinni hernumdu borg, og hér verður enn gluggað í bókina og sagt frá því hvernig bresku hernámsyfirvöldin reyndu að finna sér leið um margflókið ítalskt samfélag, gegnsýrt af fasisma og mafíustarfsemi.

Fyrir nokkrum vikum las umsjónarmaður úr æviminningum Guðrúnar Guðmundsdóttur (1863-1946) sem komu út undir nafninu Minningar frá Hornafirði. Hér er haldið áfram í sama dúr, Guðrún segir frá því sem hún og fjölskylda hennar fengust við í lífinu og meðal annars er hér að finna næsta dramatíska frásögn af missi tveggja bræðra Guðrúnar.

Hér er framhald af síðasta þætti, þar sem umsjónarmaður las úr Bréfi til Láru eftir Þórberg Þórðarson en 100 ár eru liðin frá útkomu hennar. Sem fyrr er það hinn óviðjafnanlegi texti Þórbergs sem fær að njóta sín í sprellfjörugum frásögnum um ævi hans og raunar flest milli himins og jarðar.

Á árinu 2024 eru 100 ár liðin frá því að út kom ein áhrifamesta bók 20. aldar, Bréf til Láru eftir Þórberg Þórðarson, þar sem hann fjallar um ævi sína, lífskoðanir, andleg málefni, pólitík og margt fleira, og af þvílíkri stílsnilld og hugkvæmni að annað eins hafði vart áður sést. Í þættinum verður sagt nokkuð frá bókinni en aðallega fær litríkur, flæðandi texti Þórbergs að njóta sín í fjörlegum frásögnum.