Veistu hvað?

Orð af orði, þáttur um íslensku og önnur mál. Í þætti dagsins verður rætt um hið forna heimsmál latínu, nokkur sameiginleg einkenni þess og íslensku og margvísleg áhrif latínunnar bæði á íslenskt mál og menningu. Rætt er við aðjúnkt í latínu við Háskóla Íslands, meðal annars um gildi latínunnar í nútímanum. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Þáttur um íslensku og önnur mál. Í þættinum er fjallað um orðið eskimói og önnur vandræðaorð; og um eskimó-aljúta málaættina, einkum þann anga hennar sem er okkur næstur: grænlensku. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Í tilefni af evrópska tungumáladeginum sem var í gær verður haldið áfram að skoða tungumál álfunnar, og í þetta sinn eina stakmálið í Evrópu - basknesku. Þar koma einnig við sögu íslenskir bændur á Vestfjörðum fyrir um fjögur hundruð árum. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Orð af orði, þáttur um íslensku og önnur mál. Í þættinum er fjallað um sögu og framtíð afríkönsku, sem einnig hefur verið kölluð búamál og afríkans á íslensku. Afríkanska er vesturgermanskt tungumál, dótturmál hollensku, sem talað er í Suður-Afríku. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Í þættinum í dag kynnumst við lítillega stærstu málaætt heims, þeirri sem íslenska tilheyrir, indó-evrópsku málaættinni. Sömuleiðis verður rætt um upphaf fræðigreinarinnar samanburðarmálfræði og þátt Íslandsvinarins Rasmusar Christians Rask í þróun hennar og verndun íslenskunnar. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Orð af orði, þáttur um íslensku og önnur mál. Í þættinum í dag verður fjallað um undarlegt kvikindi í íslenskri þjóðtrú. Meðal þess sem kemur við sögu er bretavinnan svokallaða; strokkar og skilvindur í íbúð í vesturbænum í Reykjavík; nafnorðin tili og beri; og hin fjölhæfa sögn bera. Umsjón: Bjarni Benedikt Björnsson og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Fjallað er um ríkislögreglustjóra, Hörpu og bráðina og klaustrið.

Á Ítalía er töluð ítalska og í Frakklandi er töluð franska. Þetta er ekki alveg svona einfalt því þar eru talin 28 svæðisbundin rómönsk tungumál og 6 af öðrum uppruna.

Í þættinum var fjallað um stafróf í hættu, og meðal annars greint frá máli sem er skrifað með því að skera í bambus, og barnungum gíneskum stafrófsuppfinningamönnum.

Að slá inn tvö bil á eftir punkti í lok málsgreinar er að einhverju leyti arfleifð ritvélatímans, en er þó mun eldri siður en það. Í þættinum er litið á sögu þessara bila og þefaðar uppi vandfundnar íslenskar reglur um greinarmerkjasetningu og skoðað hvað segir í þeim um bil á eftir punkti.

Greinarmerki eru ómissandi og óaðskiljanlegur hluti texta, svona yfirleitt. Án þeirra værum við sennilega óskaplega ringluð. Eða hvað? Fólk sem las og skrifaði var eitt sinn án þeirra.

Í þættinum er fjallað um gælunöfn og viðurnefni í íslensku, og þróun talmáls í tölvuleikjum og bullmáls sem er oft í stað þess.

Í þættinum er fjallað um stuttnefni, gælunöfn og viðurnefni.

Verið er að breyta dæmasetningum í Oxford-orðabókinni, til dæmis þar sem koma fram athugasemdir um útlit kvenna, sem hafa ekkert með orðskýringar að gera. En hvernig er þetta í íslenskri tungu og íslenskum orðabókum?

Aðgerðasinnar krefjast þess að ensku Oxford-orðabækurnar breyti skilgreiningu sinni á enska orðinu woman (kona) og hætti að nota dæmasetningar sem séu litaðar af kvenhatri. Í þessu samhengi hefur verið nefnt að þriðjungur kvenna á aldrinum 18-24 ára verði fyrir barðinu á netníði. Hægt sé að stíga stórt skref í átt að því að draga úr skaða sem þetta veldur konum með því að líta á tungumálið, og það byrji í orðabókinni.

Orðið maður er óákveðið fornafn í setningum á borð við “ég veit ekki hvað maður á að gera“ og vísar að vissu marki almennt til fólks en þó mikið til til þess sem talar. Það er eðlilegt þegar orðið hefur sem nafnorð almennu merkinguna manneskja eða fólk. En þegar orðið hefur ekki þá almennu merkingu heldur bara merkinguna karlmaður, er þá kannski ekki skrítið að sumt fólk, líklega frekar það fólk sem ekki er karlkyns, staldri við og noti ef til vill eitthvað annað í þessari fornafnsmerkingu. Að minnsta kosti tvö orð hafa nú bæst í þennan flokk, ef svo mætti kalla, af nafnorðum um fólk sem gegna hlutverki óákveðins fornafns. Það eru kona, og man. Orðið kona þekkja flestir en orðið man er líklega minna þekkt. Það hefur merkinguna 'ófrjáls maður, karl eða kona' en líka merkinguna kona í skáldamáli, og sú merking er líklega þekktari, og í sérmerkingunni kona eru sumar konur farnar að nota það í stað orðsins maður, þegar það er notað sem óákveðið fornafn.

Ekki þykir öllum alls staðar við hæfi að nota orðið maður þar sem það var áður notað. Í þættinum er meðal annars litið á hvernig komist er hjá því að nota orðið, meðal annars í óformlegum texta á internetinu, og lagamáli.

Efni þáttarins: tískusveiflur í íslenskum mannanöfnum, nýlegt frumvarp um orðið maður í stjórnskipunarlögum Færeyja og orðið maður í íslensku lagamáli.

Í þættinum er meðal annars skoðað hvaðan heitin COVID-19, kórónaveira, inflúensa og spænska veikin koma.

Áður en snjallsímar tóku við var um tíma vinsælt að nota mp3-spilara. Sennilega var gullöld þessara spilara fyrsti áratugur 21. aldarinnar. Um þetta fyrirbæri voru mynduð ýmis ný íslensk orð. En hvers vegna verða til svo mörg orð um sama fyrirbærið? Í þættinum er einnig litið á orð yfir önnur tæki sem taka má með sér á ferðalög til að hlusta á tónlist, og fjallað um nokkuð sem kallað var meðal annars málvélakefli þegar það kom fyrst fram.

Hvað þýðir útsynningur og landnyrðingur og hvaðan koma orðin hægri og vinstri? Svör við því fást í þætti vikunnar.

Í þættinum eru skoðuð ýmis nýleg orð á borð við vafraköku og kulnun. Orðið kulnun er notað um viðvarandi andlega og líkamlega þreytu og doða, einkum í tengslum við vinnu - það að fólk fer að finna til starfsleiða eða -kvíða vegna viðvarandi álags, sem einnig hefur verið kallað útkulnun og þrekþurrð. Orðið er myndlíking þar sem þreki eða krafti er líkt við hita, og einkennum leiða og kvíða líkt við kulda.

Nýyrðasmíð hefur lengi verið öflug í íslensku. Í þætti vikunnar eru meðal annars skoðuð orðin þyrilsnælda, örplast, hægvarp, epalhommi og innviðauppbygging.

Í þættinum er litið á orð ársins 2019, hamfarahlýnun. Þá eru skoðuð orð sem þóttu standa upp í umræðunni og komu til greina í fyrri kosningum Ríkisútvarpsins um orð ársins.

Burstabann, dagskrárvald, drægnikvíði, hamfarahlýnun, hrossamakríll, kynrænt sjálfræði, ljósbogi, loftslagskvíði, mjaldrasystur, pokasvæði, sprengilægð og þungunarrof komu til greina sem orð ársins í nýafstaðinni kosningu Ríkisútvarpsins. Kosningunni lauk 3. janúar og verða niðurstöðurnar birtar föstudaginn 10. janúar við afhendingu menningarviðurkenninga RÚV. Í þættinum er skoðað hvaðan þessi orð koma og hvað þau merkja.

Í þættinum er meðal annars fjallað um síðustu vikuna fyrir jól, sem nefnd hefur verið augnvika, staurvika eða vitlausa vika. Þá er sagt að fólk hafi notað svonefnda vökustaura eða augnteprur til að halda sér vakandi og halda augunum opnum til að ljúka jólaundirbúningnum. Jólagjafir eins og stressskynjarar, fótanuddtæki og sjónvarpsleiktæki koma einnig við sögu, sem og orðin jólaær og fátækraþurrkur.

Árið 2017 tók Veðurstofan upp litakerfi fyrir veðurviðvaranir. Í þættinum er meðal annars skoðað hvað hver litur merkir og hvenær hann er notaður. Nöfn jólasveinanna og merking þeirra koma einnig við sögu, og hver veit nema Grýla gamla rísi upp frá dauðum.

Hvaðan koma orðin Þorláksmessa og aðfangadagur og hvað þýða hlakkandi og huggunargjöf? Í þessum hátíðarþætti má til dæmis heyra hvaðan sögnin að kæsa kemur og skoðaðar eru jólakveðjur á nokkrum erlendum málum. Þá eru ekki bara heiðin eða kristin jól á þessum árstíma, því einnig eru til miðsvetrarhátíðirnar hanuka og kwanzaa.

Hvað er hringtorg? Það er ekki oft sem skilgreining algengra hluta eins og hringtorga verður fréttaefni, en nýverið hefur raunin orðið sú. Deilt hefur verið um það hvort hafa megi stoppistöð fyrir strætisvagna á tveimur stöðum í Reykjavík, Hagatorgi og við Hádegismóa og einum í Hafnarfirði, við Vörðutorg. Allt eru þetta hringtorg, að minnsta kosti samkvæmt hefðbundinni skilgreiningu og málvenju. 15. nóvember var greint frá því í Morgunblaðinu að vagnstjórar Strætós mættu eiga von á sektum ef þeir stöðvuðu vagna á biðstöðvum við hringtorg, en óheimilt er samkvæmt 28. grein umferðarlaga að stöðva bifreið í hringtorgi. Strætó lokaði því biðstöðvunum. 28. grein er raunar eina grein umferðarlaga þar sem orðið hringtorg er notað. Það virðist reyndar ekki vera mat Reykjavíkurborgar að Hagatorg í Vesturbæ Reykjavíkur sé endilega hringtorg. Þó eru við hringtorgið merkingar sem gefa til kynna hringtorg og sama á við um hringtorgið við Hádegismóa þar sem einnig var biðstöð. Í viðtali við mbl.is 15. nóvember sagðist Bjarni Brynjólfsson, upplýsingastjóri Reykjavíkurborgar ekki eiga von á því að biðstöðin við Hagatorg yrði færð. Unnið væri að því að finna hvaða breytingar þyrfti að gera á merkingum á svæðinu. Þá voru þessi athyglisverðu orð höfð eftir honum í Morgunblaðinu daginn áður, 14. nóvember: „Þetta er ekki hring­torg, held­ur ak­braut. Þetta er vissu­lega torg, en ekki endi­lega hring­torg þó að það liggi í hring,“ Um það hvort Reykjavíkurborg líti á hringtorgið við Hádegismóa sem hringtorg eða eitthvað annað, sagði Bjarni þetta við mbl.is: „Vænt­an­lega er það nú hring­torg, en ég hef ekki séð það með ber­um aug­um.“

Enska hugtakið vocal fry hefur verið kallað raddbandaurg á íslensku. Heitið vísar í hljóð sem fólk gefur frá sér við ákveðna raddbeitingu. Urgið getur komið fram í tali og söng, jafnt karla sem kvenna, og er almennt ekki álitið skaðlegt röddinni. Í þættinum lítum við á þetta og fleira sem sett hefur verið út á í máli ungra kvenna.

Við vörum við orðbragðinu í þessum þætti. Það er hægt að bölva, ragna og formæla, biðja bölbæna eða óbæna, skamma, sótast og sveia, bannsyngja, úthúða, atyrða, segja til syndanna, eða bölva fólki í sót og ösku. Sú sem það gerir getur til dæmis verið dóni, rusti, sótraftur eða sorakjaftur. Hægt er að úthúða fólki eða formæla því á íslensku með alls konar orðum en nokkur dæmi má heyra í þessum þætti. Einnig er litið á það hvenær er blótað og hvenær ekki og hvaðan blótsyrðin koma.

Í flámæli falla annars vegar saman löngu sérhljóðin i og e, og hins vegar löngu sérhljóðin u og ö. Flámæli fannst í einhverjum mæli víðast hvar á landinu, en aðallega á þremur ótengdum svæðum, Austurlandi frá Norður-Múlasýslu til Austur-Skaftafellssýslu, Húnavatnssýslum og suðvestanverðu landinu. Þá var það algengt í vestur-íslensku. Flámæli sker sig frá flestum eða öllum öðrum landshlutabundnum framburðartilbrigðum að þrennu leyti. Það fannst í fyrsta lagi aðallega á þremur stöðum á landinu sem liggja ekki saman. Í öðru lagi var það fordæmt og markvisst reynt að útrýma því. Í þriðja lagi er flámæli ólíkt öðrum landshlutabundnum afbrigðum nýjung en ekki eldra mál. Það þótti því vont mál og með markvissri baráttu í skólakerfinu og aðstoð almenningsálitsins, var það svo til þurrkað út. Það gekk svo langt að nefnd á vegum fræðslumálastjóra og menntamálaráðuneytisins lagði til um miðja síðustu öld að dagskrárstjórn Ríkisútvarpsins og stjórn Þjóðleikhússins sæju til þess að flámælt fólk kæmi ekki fram.

Eignarfall er sjaldgæfast allra falla í íslensku, fáar algengar sagnir og forsetningar taka það til dæmis sem andlag. Eignarfallið er viðkvæmt fyrir áhrifum og breytingum eins og sést til dæmis í beygingu kvenkynsorða. Það kemur meira fyrir í rituðu máli og formlegu en í óformlegu máli og töluðu. Það er þó hvergi nærri horfið úr íslensku, að minnsta kosti ekki enn þá.

Færeyingar eiga sín eigin orð yfir föllin fjögur, sem eiga rætur að rekja til fornafnsins hvør, sem svarar til hver á íslensku. Nefnifall heitir á færeysku hvørfall, þolfall er hvønnfall, þágufall nefnist hvørjumfall og eignarfall heitir hvørsfall. Hið síðastnefnda er þó nánast horfið úr málinu. Þegar rætt er á færeysku um eignartengsl eru til nokkrar leiðir, sem komið hafa í stað hins horfna eignarfalls. Til dæmis er hægt að hengja endinguna -sa aftan á nafnliði sem vísa til mannfólks. Ef Tummas á dómaraskrifstofunni (á færeysku Tummas á dómarakontórinum) á bíl, er á færeysku hægt að segja „Tummas á dómarakontórinumsa bilur“. Stundum er sagt að eignarfall í íslensku standi höllum fæti og ef til vill getur staðan í færeysku sagt okkur eitthvað um horfurnar í íslensku.

Slangur er orðfæri sem er nær eingöngu bundið óformlegu máli, oft talmáli en einnig óformlegu rituðu máli eins og net- eða SMS-skilaboðum. Það víkur frá viðurkenndu málsniði, þ.e. nýtur ekki viðurkenningar sem gott mál og er síður notað við formlegar aðstæður. Slangur er samt skemmtilegt, frjótt og skapandi og er merki um að tungumál sé lifandi. Slangur getur átt þátt í nauðsynlegri endurnýjun máls. Það skiptir máli hver notar hvaða slangur og það getur verið nátengt ákveðnum þjóðfélagshópum eða stéttum. Grunnskólakrökkum finnst það til dæmis líklega algjört þrot ef foreldrar tala um að eitthvað sé hellað nett eða alveg illað.

Í fyrra var gerð könnun á stöðu samræðna og fleira meðal notenda bandaríska stefnumótaforritsins Plenty of fish (sem gæti kallast Margur fiskurinn á íslensku), fólks í leit að ástinni. 65 prósentum þátttakenda þótti samræðum ábótavant í stefnumótamenningu og 74 prósent sögðu að í hinum skriflegu samskiptum stefnumótaforrita fælist kjarni neistaflugsins og forsendur þess að fólk næði saman. Fólk kann að meta ósvikin tengsl og innihaldsríkar samræður - ef marka má niðurstöðurnar. Bandaríkin eru samtalsþjóð. Fyrsta samtalið getur skipt sköpum - því 62% sögðu fyrstu samræður mikilvægar eða mjög mikilvægar, og 60% sögðu mögulegt að verða ástfangin við fyrstu samræður - við allra fyrstu stafrænu kynni. Þessi samskipti fara þó ekki bara fram með orðum, þar koma líka við sögu hreyfimyndir, bitmoji, emoji og fleira. En hvað þýða þessi orð? - Til eru alls konar orðtök og orðasambönd í íslensku sem tengjast fiski. Að verða einhverjum fiskur í fjöru þýðir til dæmis að verða einhverjum til happs, og að vera eins og fiskur eða þorskur á þurru landi þýðir að njóta sín ekki í umhverfi sínu eða eiga erfitt uppdráttar þar.

Í mannréttindastefnu Reykjavíkurborgar segir að óheimilt sé að mismuna fólki vegna kyns, kynhneigðar, kynvitundar, kyntjáningar, kyneinkenna eða kyns. Tekið er fram að það eigi ekki að ganga út frá því að allt fólk sé gagnkynhneigt og sís-kynja. En hvað þýða öll þessi orð? Kynvitund, kyntjáning, sís - já eða regnhlífarhugtakið sjálft - hinsegin. Hvað þýðir það? Og hver er munurinn á því að vera hinsegin og kynsegin?

Rætt er um baráttu hinsegin fólks fyrir eigin orðaforða, nýyrðasamkeppnina hýryrði, nýja persónufornafnið hán og fleira. Viðmælandi í þættinum er Þorbjörg Þorvaldsdóttir, formaður Samtakanna '78 og málfræðingur.

Það er margt skemmtilegt og skrítið í málfræðilegri tölu í íslensku og tala og merking eiga ekki alltaf saman. Skæri, buxur og dyr eru fleirtöluorð þrátt fyrir að eiga við um eitt ákveðið fyrirbæri og orð eins og fólk og fé eru bara notuð í eintölu, þrátt fyrir að vísa til fjölda. Sum orð, eins og skap og sköp líta út fyrir að vera eintala og fleirtala sama orðs en eru í raun tvö orð með ólíka merkingu, hvort um sig aðeins til í einni tölu.

Stafsetning er skipulag ritmáls - það hvernig við röðum stöfum saman til að tákna orð og setningar. Stafsetning kemur við sögu í öllum málum sem eiga sér ritmál. Á Íslandi er samræmd stafsetning eins og við þekkjum í dag tiltölulega nýtt fyrirbæri, og hún komst ekki á án deilna. Þar tókust á tvær fylkingar, framburðarsinnar og upprunasinnar. Þeir síðarnefndu vildu til dæmis skrifa zetu og deilur urðu á Alþingi á síðari hluta 20. aldar þegar zetan var afnumin úr íslenskri stafsetningu.

Í mörgum tungumálum er formdeild sem nefnist kyn. Í íslensku þýðir þetta að nafnorð skiptast í beygingarflokka eftir kyni, og fornöfn og lýsingarorð sambeygjast þeim yfirleitt, út frá kyni en einnig tölu og falli. Í tungumálum heimsins birtist málfræðilegt kyn á afar fjölbreyttan hátt og kynin eru mismörg séu þau á annað borð þáttur í málinu. Ýmsir fræðimenn sem rannsaka kyn í tungumálum skipta þeim í þrjá flokka sem þeir segja að megi skipta nánast öllum tungumálum í: mál með málfræðilegt kyn, mál með svokallað náttúrulegt kyn, og kynlaus mál.

Áhyggjur fólks af hnignun tungumálsins hafa verið kallaðar gullaldartregi. Þetta orð hefur einnig verið skilgreint sem það viðhorf að á einhverjum tímapunkti í fortíðinni hafi málið verið fullkomið. Fólki finnst það yfirleitt vera mál kynslóðarinnar á undan, eða þeirrar þarnæstu. Í sögu íslenskrar tungu hefur oftast verið litið á ritunartíma Íslendingasagna sem gullöld íslensku. Þessar áhyggjur koma upp í öllum málsamfélögum og sumir hafa jafnvel áhyggjur af því að þetta endi með því að við eigum samskipti með því að rymja hvert á annað í stað þess að nota orð, en skýrustu merkin um að það eigi aldrei eftir að gerast, eru að þessar áhyggjur hafa verið til staðar öldum saman án þess að nokkuð slíkt hafi gerst.

Sægur er eitt fjölmargra skemmtilegra safnheita í íslensku máli. Í orðabókinni er það skýrt með orðinu mergð, sem er annað gott safnheiti. Bæði orðin merkja fjöldi eða aragrúi. Í þættinum er fjallað um safnheiti í íslensku og líka í ensku, sem býr yfir enn fjölbreyttari safnheitum en íslenska. Einnig eru rifjaðar upp fyrstu tilraunir til að gefa þeim farartækjum íslensk heiti sem nú kallast í daglegu tali bílar. Umsjón: Anna Sigríður Þráinsdóttir.