Ons goed recht. Grondrechten hier en nu

Lucas Roorda is universitair docent bij het Utrecht Centre for Accountability and Liability Law (UCALL) van de Universiteit Utrecht. Hij is geïnteresseerd in de intersectie van mensenrechten en aansprakelijkheid en doet onderzoek naar transnationale rechtszaken tegen ondernemingen die zich schuldig maken aan mensenrechten. We praten over business and human rights, over hoe dit raakt aan allerlei rechtsgebieden, zoals het civiele en het strafrecht, en een belangrijke lens vormt bij het beschermen van mensenrechten. Uiteraard praten we over zaken als Milieudefensie t. Royal Dutch Shell, maar ook over internationale ontwikkelingen met betrekking tot ondernemingen en mensenrechten, en hoe die vertaald kunnen worden naar nationale mensenrechtenbescherming.  

Daniela Heerdt promoveerde op een onderzoek naar mensenrechten en mega-sporting events. Met wat voor schendingen hebben we te maken in die context, en wie is daarvoor verantwoordelijk en aansprakelijk? Kunnen grote sportevenementen zoals een WK of de Olympische Spelen ook zorgen voor meer mensenrechtenbescherming? Daniela doet suggesties en linkt de bevindingen uit haar proefschrift aan de discussie over business and human rights. Zij werkt inmiddels als consultant in de wereld van sport en mensenrechten, en pleit voor meer onderwijs over dit onderwerp. (In English) 

Met Rick Lawson, hoogleraar Europees recht in Leiden, praat ik over de Poolse rechtsstaat. Het conflict tussen Polen en de EU is hoogst actueel. En beperkt zich bovendien niet tot de relatie tussen Polen en de Europese Commissie. De rechtsstatelijke tekortkomingen in Polen worden ook veroordeeld binnen de Raad van Europa en in termen van mensenrechten. Hoe moeten we de recente uitspraak van het Poolse constitutionele tribunaal zien, en wat staat ons nog meer te wachten? Waarom is de huidige situatie zonder precedent en echt een gevaar voor het Europese systeem van mensenrechtenbescherming? Rick vertelt er alles over, en gaat daarbij ook in op de rol van de politiek, en die van Nederland.

Het onderzoek van hoogleraar Antoine Buyse richt zich op Europese mensenrechten, en in het bijzonder de positie van civil society. Wat bedoelen we met ‘shrinking civic space', en wat heeft dit te maken met mensenrechten? Waarom is de publieke ruimte zo belangrijk voor het beschermen die rechten? De Covid-19-pandemie vormt in dit kader een bijzondere uitdaging, ook in Nederland. We praten we over hoe staten civic space (moeten) bevorderen, en over de rol van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens hierbij.   

Adriaan Wierenga is noodrechtspecialist en houdt zich bezig met de juridische aspecten van openbare-ordehandhaving, rampenbestrijding en crisisbeheersing. Het zal niet verbazen dat hij een druk jaar achter de rug heeft, waarin de Coronacrisis zijn agenda bepaalde. In deze eerste aflevering van het tweede seizoen van Ons goed recht staan we nog eens uitgebreid stil bij de in de pandemie genomen maatregelen en hoe die zich verhouden tot grondrechten. Wat was ook alweer het probleem met de noodverordeningen en hoe heeft wetgeving dit kunnen oplossen? Welke afwegingen moeten in noodsituaties worden gemaakt en kunnen we grondrechten daarbij altijd beschermen? En kijkend naar de toekomt: hoe moet ons noodrecht worden aangepast om bij een eventuele volgende pandemie wel een sluitende basis te vormen?

Aan het einde van een veelbewogen 2020 een korte terugblik, enkele afsluitende woorden en heel veel dank aan alle gasten en luisteraars. Tot volgend jaar!

Met Egbert Myjer, voormalig rechter in het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM), praat ik over het belang van mensenrechten als afspraken die Staten met elkaar hebben gemaakt. We spreken over mensenrechten in het strafrecht, en natuurlijk over het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), dat in november 70 jaar werd. Egbert legt uit hoe verschillende interpretatiemethoden en ook institutionele waarborgen bijdragen aan de legitimiteit van het EHRM, dat ook in Nederland soms onder vuur ligt. Maar de lidstaten hebben toch echt zelf verklaard achter dit hof en zijn gezaghebbende interpretatie van het EVRM te staan. Zeker in tijden waarin de rechtsstaat in landen als Polen en Hongarije ernstig onder druk staat, mag de waarde van dit verdrag niet worden onderschat.   

Alexandra Timmer houdt zich in haar onderzoek bezig met gender justice. Maar wat is dat eigenlijk en hoe kan het recht helpen gendergelijkheid te bewerkstelligen? Alexandra legt uit dat gender justice niet alleen gaat over gelijkheid, maar raakt aan verschillende mensenrechten. Ook spreken we over stereotypering, een concept dat niet alleen in het VN-Vrouwenverdrag (CEDAW) maar ook in de rechtspraak van het EHRM terugkomt. Alexandra is gefascineerd door de verbanden tussen feminisme en recht. Maar hoe vind je, als je vanuit het bestaande systeem iets wilt veranderen, de balans tussen pragmatisme enerzijds, en idealisme anderzijds?

Als plaatsvervangend hoofd van de Afdeling Constitutionele Zaken bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en docent-onderzoeker aan de VU-Amsterdam houdt Paul van Sasse van Ysselt zich dagelijks bezig met grond- en mensenrechten. Met welke standaarden moet de overheid allemaal rekening houden en hoe komen die terug in het wetgevingsproces? We praten over proliferatie van grondrechten, relevante actoren en actieplannen. Is door de bomen het bos nog wel te zien? Paul benadrukt het belang van constitutionele geletterdheid en consistentie van het binnen- en buitenlands mensenrechtenbeleid.  

Karin de Vries is expert op het gebied van migratierecht en non-discriminatie. Zij legt uit waarom grondrechten pas echt hun doel bereiken, als ze voor iedereen werken. In het bijzonder staan we stil bij het verbod van rassendiscriminatie; bij actuele discussies over politiegeweld maar ook bij de lastige vraag hoe ‘ras' nu eigenlijk moet worden gedefinieerd. Karin pleit voor een blik over de grenzen van het juridische heen. Door aansluiting te zoeken bij andere disciplines kan bescherming tegen discriminatie op grond van ras – ook voor de rechter – verder worden verbeterd.

Met Reinier van Zutphen praat ik over de link tussen grondrechten en het werk van de Nationale ombudsman. Hij vertelt over de thema's waar de Nationale ombudsman zoal mee te maken krijgt; over woonwagenbeleid, de toeslagenaffaire en de zogenoemde Coronawet. Waarom is fatsoenlijke bejegening van de burger zo belangrijk? Welke eisen mogen aan het doen en laten van de overheid worden gesteld en hoe kunnen die bijdragen aan meer vertrouwen in de overheid en het verwezenlijken van mensenrechten? Het kader dat die rechten bieden wordt dan misschien niet altijd expliciet genoemd, toch vormt het de basis voor een goed functionerende rechtsstaat en de bijdrage die de Nationale ombudsman daaraan levert.   

Tien afleveringen gemaakt, tijd voor een 'wrap up'! Hebben de eerste tien gesprekken kunnen bijdragen aan een duidelijker beeld van grondrechten en welke lessen kunnen we eruit trekken? En hoe bevalt het eigenlijk om Ons goed recht te maken? Luister ook als je benieuwd bent naar de volgende afleveringen en de plannen voor 2021! Luister je graag? Volg Ons goed recht op LinkedIn of Twitter. Vind je er iets van? Laat in je podcast-app vooral een beoordeling achter.

Hoogleraar Staatrecht Jerfi Uzman vertelt over de rol van de rechter. Waar komt het debat over ‘dikastocratie' vandaan en is het goed dat we deze discussie voeren? We spreken over de political question-doctrine en of die van nut kan zijn bij het afbakenen van de ruimte voor recht en politiek. Is dat überhaupt mogelijk in zaken over grondrechten? Ook de toename van algemeen belangacties en veranderde opvattingen over wat een wetgevingsbevel is (en wat niet), komen aan bod. En hoe zit het met de dialoog tussen wetgever en rechter, verlangt die niet ook een betere motivering van de rechter?

Kunnen vreemdelingen zich beroepen op mensenrechten? Lieneke Slingenberg is universitair hoofddocent en hoofd van de Sectie Migratierecht aan de Vrije Universiteit Amsterdam, en vertelt in deze aflevering hoe dit zit. We spreken over de spanning tussen soevereiniteit en grondrechtenbescherming, en staan stil bij ontwikkelingen in de Nederlandse en Europese rechtspraak. Lieneke houdt zich in het bijzonder bezig met de sociale rechten van vreemdelingen. Kunnen beperkingen in sociale voorzieningen op basis van iemands verblijfsstatus worden gerechtvaardigd?

Brigit Toebes is hoogleraar gezondheidsrecht in internationaal perspectief en weet alles van het recht op gezondheid. Waar vinden we dat recht en waar hebben we nu eigenlijk recht op? Welke verplichtingen heeft de Staat – bijvoorbeeld in tijden van een pandemie? Bescherming van dit recht betekent dat de Staat zich mengt in onze vrijheden, bijvoorbeeld door vaccinatie van kinderen te verplichten of ongezond eten zo duur te maken, dat wij er gezonder van worden. Maar hoe ver mag of moet hij daarbij gaan? Ook spreken we over de tabaksindustrie en andere machtige actoren, en in hoeverre ook zij het recht op gezondheid zouden moeten bevorderen.  

Manon Julicher promoveerde onlangs op een proefschrift waarin de toekomst van de Nederlandse grondrechtenbescherming centraal staat. Naast het recht op een eerlijk proces vindt zij dat we ook een recht op behoorlijk bestuur in de Grondwet moeten opnemen. En is het niet ook tijd voor duidelijke, techniek-neutrale bepalingen, waaraan inhoudelijke beperkingseisen zoals proportionaliteit worden gekoppeld? De Grondwet heeft volgens Manon wel wat weg van een ‘kapot dak' – we hadden het eigenlijk moeten repareren toen het weer nog rustig was, maar misschien vormt de huidige crisis aanleiding daar nu toch eens echt mee aan de slag te gaan.

Tom Barkhuysen is als geen ander in staat de impact door de jaren heen van grond- en mensenrechten op het bestuursrecht te duiden. Die rechten hebben gezorgd voor verdergaande procedurele en materiële eisen, maar ook geleid tot een grotere rol voor toetsing door de bestuursrechter. Moeten grondrechten soms beter worden afgebakend? Volgens Tom moeten we ook duidelijk maken dat en hoe grondrechten nu eenmaal beperkt mogen worden. Ook spreken we over de toeslagenaffaire en over maatwerk in het bestuursrecht. Draagt de grondrechtelijke focus op de mens achter het probleem, bij aan de ontwikkeling naar integrale  geschilbeslechting?

Volgens Roel de Lange vormen grondrechten een wezenlijk onderdeel van de deal tussen de overheid en haar burgers. Bij het verwezenlijken van die rechten spelen ook gemeenten een belangrijke rol. Als we kijken naar de taken van gemeenten en hoe die door de jaren heen zijn veranderd, zien we dat de nadruk meer is komen te liggen op de toegang tot voorzieningen ofwel de bescherming van sociale grondrechten zoals het recht op wonen. Aan de hand van de discussie over het demonstratierecht in Coronatijd, illustreert Roel dat ‘dicht bij de burger' niet zelden ook ‘dicht bij de emotie' betekent. Tot slot vertelt hij over het belang van de dialoog tussen de staatsmachten – moeten we niet eens beter onderzoeken hoe de wetgever nu precies omgaat met aanwijzingen van de rechter?

Als hoogleraar sociologie van de mensenrechten onderzoekt Barbara Oomen wat mensenrechten betekenen in de praktijk. In de lokale praktijk ook, want steeds meer steden en gemeenten gaan actief aan de slag met grondrechtenbescherming op basis van internationale normen, bijvoorbeeld op het terrein van immigratie. Zorgen maakt Barbara zich over de toestand van het huis van de rechtsstaat – hoe zit dat toch met onze ‘grondwetfobie' en moeten we niet toch het verbod op constitutionele toetsing afschaffen?

Jelle Klaas weet alles van strategisch procederen. Als advocaat en litigation director bij het Public Interest Litigation Project (PILP) van het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten (NJCM) probeert hij de grondrechtenbescherming in Nederland naar een hoger plan te tillen. Maar waarom opkomen voor het algemeen belang in een procedure voor de rechter – is dat niet een taak voor de politiek? We praten ook over de Nederlandse ‘afhankelijkheid' van het EVRM én over de geboekte successen in de baanbrekende SyRI-zaak.

Jan-Peter Loof is ondervoorzitter van het College voor de Rechten van de Mens. We spreken over het verschil tussen rechterlijke toetsing aan grondrechten en het – veel bredere – realiseren van die rechten. Over de rol van het College daarin en hoe die tot uiting komt in tijden van Corona. Wordt de spoedwet mensenrechtenproof? En hoe kunnen economische en sociale grondrechten betekenis krijgen in wetgeving en beleid?

In deze eerste echte aflevering spreek ik met Janneke Gerards. Zij is hoogleraar Fundamentele Rechten aan de Universiteit Utrecht en dé expert op het terrein van grondrechten en grondrechtenrechtspraak. We praten over de ontwikkeling die grondrechten hebben doorgemaakt, over de uitdijing van grondrechten en of daar risico's aan kleven. Moet er meer aandacht komen voor horizontale bescherming van grondrechten? Waarom zijn gelijke behandeling en proportionaliteit eigenlijk ‘lege' normen? En versterkt de Coronacrisis de link tussen grondrechten en solidariteit?

Welkom bij Ons goed recht. Een korte introductie: waar gaat deze podcast over? Ik ga werken aan een beter en eerlijker beeld van grondrechten, zodat we op basis daarvan de discussie aan kunnen gaan.