Het strijkkwartet

Tegen het einde van de jaren zestig kwam vooral in de Verenigde Staten een stroming op gang, die van de graduele proces-muziek, bij ons ook wel bekend als de ‘minimal music'. We hebben het dan over componisten als Steve Reich en Philip Glass. Hun muziek staat in het programma centraal, drie kwartetten Glass gecomponeerd tussen […]

Chiel Meijering was in de jaren zeventig en tachtig nogal een buitenbeetje tussen de vaderlandse modernisten. In de “Girls Collection draagt elk deel de naam van een bekende film- of popster, en een enkele maal iemand uit de naaste omgeving van de componist. Meijering heeft daarbij zo mogelijk gebruik gemaakt van specifieke technieken die iets […]

Vandaag besteden we aandacht aan het Vierde en laatste strijkkwartet van de jonggestorven Franse componist Olivier Greif. In dit kwartet kwartet zijn deze ervaringen van zijn vader in Auschwitz en de moord op een groot deel van zijn familie duidelijk te horen. Maar ook een totale overgave aan elke inval, in welke stijl en met […]

In het kwartetwerk van John Luther Adams ontbeekt de in het strijkkwartet zo gebruikelijke dialoog tussen de vier instrumenten. Zijn tweede strijkkwartet, ‘untouched' uit 2015, is exact wat de titel aangeeft, namelijk een werk waarin de musici het zwart van de toets (waarover de snaren gespannen zijn) niet aanraken. Zij spelen louter losse snaren of […]

Het strijkkwartet Everything that rises van John Luther Adams is een ‘chip' van een eerder nog omvangrijker werk, Sila: The Breath of the World voor koor en orkest. De titel van het kwartet verwijst naar de veel voorkomende stijgende beweging van zijn materiaal. Over het kwartet merkte hij daarbij op: “In dit nieuwe werk heb […]

De Amerikaan John Luther Adams was tot voor tien jaar geleden in onze contreien nauwelijks bekend en werd nogal eens verward met de zes jaar oudere John Adams. John Luther Adams Woonde vier decennia in Alaska en daarna grotendeels in de Sonoran woestijn in Mexico. Zo is de natuur een vanzelfsprekend onderdeel van zijn muziek […]

De Poolse componist Henryk Gorecki heeft altijd iets gehad met lamentaties. Zo heeft hij een van zijn bekendste orkestwerken, zijn Derde symfonie voor sopraan en orkest uit 1976, de ‘Symfonie van treurliederen' genoemd. En in het verlengde daarvan ontstond veel later in 1995 zijn Derde strijkkwartet met als bijnaam ‘Er worden liederen gezongen'. De muziek […]

Het Negende strijkkwartet van de Brit Robert Simpson vult vandaag het gehele programma! Dit werk ontstond in 1982 met als titel 32 variaties en een fuga op een thema van Haydn, van wie in dat jaar zijn 250e geboortejaar gevierd werd. Het thema is een menuet van Haydn. In het Negende strijkkwartet zijn de 32 […]

In de latere strijkkwartetten van Per Nørgård speelt de natuur steeds weer een centrale rol. Of het nu de seizoenen zijn of nachtelijke ervaringen (we moeten soms aan Bartók denken), of het samengaan van een soort oerkrachten met betoverende evocaties. Prachtige voorbeelden zijn het Achtste strijkkwartet met als titel “De nacht daalt als rook neer” […]

Einojuhani Rautavaara voltooide zijn Vierde en laatste strijkkwartet in de zomer van 1975., ruim veertig jaar voor zijn dood. Inmiddels had hij zijn heil gezocht bij een nieuw romantisch-expressief geluid zoals dat bij tal van componisten in de loop van de jaren zeventig het geval was. Ook de jongere Deen Hans Abrahamsen kon zich in […]

Naast Einojuhani Rautavaara waren Aulis Sallinen en Joonas Kokkonen internationaal de bekendste Finse componisten van na de oorlog, op de voet gevolgd door Kalevi Aho en Jouni Kaipainen. Het Vierde strijkkwartet, opus 25, van Sallinen en het Derde kwartet van Kalevi Aho, beide geschreven in 1971, zijn mooie voorbeelden van de toen moderne Finse muziek. […]

Het vierdelige Tweede strijkkwartet van de Fin Einojuhani Rautavaara uit 1958 is nog duidelijk geworteld in het modernisme van de jaren vijftig. Samen met zijn landgenoot Erik Bergmann was Rautavaara de eerste Finse serialist, al stapte hij rond 1970 hier alweer vanaf. Het contrast met de muziek van Rautavaara's leerling Kalevi Aho kan niet groter […]

Het tweedelige Vijfde strijkkwartet van Vasks heeft als centraal thema ‘aanwezigheid en afwezigheid'. Aan het slot van het tweede deel vervaagt de muziek, met als resultaat een gevoel van diep verlies. In 2019 voltooide Peteris Vasks zijn Zesde strijkkwartet, waarbij hij tevens aankondigde dat dit zijn laatste kwartet zou zijn. Het afscheid wordt ditmaal in […]

Van de vele componisten die in de afgelopen decennia in de Baltische staten van zich hebben doen spreken, is Peteris Vasks naast Arvo Pärt de bekendste. Het Tweede strijkkwartet van Vasks met de titel ‘Zomerse liederen' klinkt opvallend pittoresk en tegelijk ook enigszins onwerelds door die aangehouden lange dragende tonen waarover de vogels hun zang […]

Hoewel Arvo Pärt niet specifiek ‘strijkkwartetten' geschreven heeft, zijn Psalom, Summa en Fratres bijzonder geliefd bij een breed publiek. Fratres, dat oorspronkelijk voor strijkorkest is geschreven, is zelfs een ware ‘hit' te noemen. Het Tweede strijkkwartet van de Letse componist Martins Vilums zijn tal van klankexperimenten te horen, maar opvallend zijn de voorgeschreven trommel en […]

De vele koorfestivals die al in de jaren twintig en dertig in de Baltische staten werden georganiseerd, dus ook onder Sovjet heerschappij, hebben al vroeg een belangrijke rol gespeeld voor het behoud van de lokale volksliedkunst. De componist Emilis Melngailis speelde daarbij een centrale rol. Zijn stijlis lyrisch, volksachtig, grotendeels tonaal en geworteld in de […]

Het Vierde strijkkwartet van Peter Michael Hamel uit 1995/2000 bestaat uit vijf Nachklänge, echo's van muziek van componisten die voor Hamel van belang zijn geweest. Daarmee brengt Hamel heden en verleden bijeen. Zijn eveneens vijfdelige strijkkwartet Buch vergeleek Enno Poppe met een boek waarvan de bladzijden zichzelf omdraaien, dat zichzelf leest. Alsof het boek een […]

Het Dertiende strijkkwartet van Wolfgang Rihm uit 2011 is met zijn overlijden in 2024 zijn laatste gebleven. Zoals de meeste van zijn werken lijkt deze compositie onder hoge druk te zijn geschreven. Rihm noemde zijn kwartet zelf ‘manisch'! In zijn Vijfde strijkkwartet heeft Manfred Trojahn gebruik gemaakt van materiaal uit twee andere werken, die elk […]

Werken van Mauricio Kagel, Peter Michael Hamel en Aribert Reimann Het Vierde strijkkwartet van Mauricio Kagel uit 1993 is een voorzetting van het Derde. De componist speelt opnieuw met onze luistergewoonten, met wat we menen te herkennen. Menigmaal worden we door hem echter op het verkeerde been gezet. Ook Peter Michael Hamel zocht naar manieren […]

De Duits-Argentijnse componist Mauricio Kagel werd vooral bekend door zijn onconventionele en vaak ook theatrale kijk op de eigentijdse muziek. In zijn Derde strijkkwartet wilde hij nader komen tot de klassieke traditie, tot de welluidendheid ervan en de vierdeligheid van het traditionele kwartetidioom. En typisch Kagel: met de nodige ironie en dubbele bodems. Enno Poppe […]

Thomas Larcher heeft in IXXU, zijn Tweede strijkkwartet, geprobeerd zich los te maken van alles wat hij geleerd had of gewend was bij het componeren te doen. Dat verklaart ook waarom hij er zes jaar aan gewerkt heeft. Het Vierde strijkkwartet van Matthias Pintscher, ‘Ritratto di Gesualdo', is exact wat de titel aangeeft: een portret […]

Georg Friedrich Haas heeft inmiddels een tiental strijkkwartetten geschreven. Het Eerste kwartet dateert uit 1997 en laat de microtonale wereld van Haas horen. Immers alle zestien snaren van de vier strijkinstrumenten zijn verstemd. Tegelijkertijd is het kwartet gebaseerd op vier akkoorden die voortkomen uit de boventonen van die verstemde snaren, die veelal als flageoletten gespeeld […]

Met zijn Tweede strijkkwartet heeft Friedrich Cerha eenzelfde weg gevolgd als in het eerste kwartet. Hij richtte zich hierin op de Iatmul-stam op Papua Nieuw-Guinea met hun bijzondere fluitmuziek tegen complexe ritmische patronen op trommels. Het resultaat is als een opwindend ritueel. Ook in zijn Derde strijkkwartet klinken enkele momenten die aan de muziek van […]

Toen Friedrich Cerha zijn eerste kwartet schreef, was hij gefascineerd door de buiten-Europese muziekculturen, waaronder de Arabische. Dat verklaart de titel Maqam voor zijn Eerste strijkkwartet. Cerha's arabisch gekleurde compositie bestaat uit 11 korte segmenten, soms rustig en meditatief, dan weer luid en druk. Opvallend is de bijna vanzelfsprekende manier waarop de Europese en de […]

Kort na de tweede wereldoorlog werd het ook in Oostenrijk duidelijk dat de muziek en de technische verworvenheden van de Tweede Weense school, dus van Arnold Schönberg en zijn leerlingen Anton Webern en Alban Berg, grote gevolgen hadden voor de nieuwe muziek. Dat is te horen in de werken van Gottfried von Einem en Erich […]

In het tweede strijkkwartet van Thierry Escaich, met als titel ‘Après l'aurore', wordt naar het lijkt verwezen naar de Mondscheinsonate van Beethoven. Maar louter als titel, want de muziek heeft er geen enkele band mee. De opdracht ertoe kwam namelijk van de Beethovenhalle in Bonn. De titel van het Zevende strijkkwartet van Nicolas Bacri, ‘Variations […]

Vandaag beginnen we het programma met een tweetal componisten die van meet af aan zich gekeerd hebben tegen de overmacht van intellectuele seriële componisten in Frankrijk, Thierry Escaich en Nicolas Bacri. Escaich heeft in Frankrijk vooral naam gemaakt organist en is vanaf dit jaar als titulair verbonden aan de Notre-Dâme in Parijs. Als componist heeft […]

De Franse componist Gérard Pesson is in onze contreien minder bekend. Zoals menige generatiegenoot is Pesson gefascineerd door het grensgebied tussen stilte en geluid, en door de klank als zelfstandig fenomeen. Zijn strijkkwartet ‘Respirez ne respirez is een oefening in ademhalen en van eerder geschreven studies op het gebied van speeltechnieken, ademhaling, snelheid en echo's. […]

Het programma van vandaag staat geheel in het teken van Pascal Dusapin. Hij studeerde bij Yannis Xenakis en Franco Donatoni, hetgeen zijn brede kijk op de muziek verklaart. Van folkmusic en jazz tot grootse klanksculpturen, van klankmassa's in tal van contouren tot de enkelvoudige lijn in de vele solo's die hij inmiddels geschreven heeft. In […]

De componisten die ik vandaag aan de orde stel zijn allen na de oorlog geboren. Voor hen zijn de ontwikkelingen in de jaren veertig en vijftig enerzijds een vaststaand gegeven (en dus minder terrein van innoverend onderzoek dan dat voor hun leermeesters was) en tegelijk ook al weer passé. Nymphéa uit 1987 van de Frans-Finse […]

Het strijkkwartet Ainsi la nuit… uit 1976 van Henri Dutilleux wordt algemeen als een van de hoogtepunten van de Franse kwartetliteratuur. Het materiaal in deze bijzondere partituur wordt stap voor stap uitgebreid en getransformeerd, echter zonder dat de luisteraar het voorafgaande uit het geheugen verliest. Het resultaat is spannend, prachtig van kleur, labyrintisch en vooral […]

Het Tweede strijkkwartet van Heinz Holliger dateert uit 2007 en is niet minder geavanceerd als het eerste. Het tweede kwartet was een opdracht van het strijkkwartet van meesterviolist Thomas Zehetmair, en werd opgedragen aan de in dat jaar honderdjarige Elliott Carter, die nog steeds nieuwe noten schreef. Als uitgangspunt dienden voor Holliger de vele heftige […]

Met het meer dan vijftig minuten durende Derde strijkkwartet uit 2004 van de Zwitserse componist Beat Furrer komen we bij een uitzonderlijk werk in het moderne kwartetgenre. Furrer vergeleek de opzet van zijn Derde kwartet zelf eens met het script van een film over een man die door een ongeluk geen korte termijn geheugen meer […]

In 1985 componeerde Klaus Huber opnieuw een veeldelig strijkkwartet, ditmaal met als titel ‘'Von Zeit zur Zeit…”. Een onderzoek naar het verloop van de tijd, legde hij later uit. In een keten van tien aansluitende sequenzen verloopt de reis van Huber door de stilte, en deels ook op zoek naar de stilte. Hubers kwartet vraagt […]

Met Klaus Huber en Heinz Holliger dringen we nog iets verder binnen in de Zwitserse avantgarde van de jaren zestig en daarna. Hubers Eerste strijkkwartet ‘Moteti – Cantiones' bestaat uit dertien, overwegend zeer korte delen die verwijzen naar middeleeuwse technieken, zoals motetus, cantio en interventio. Hubers klankenwereld is hier menigmaal op de grens van het […]

De Zwitser Frank Martin componeerde zijn enige strijkkwartet in 1966/67 toen hij al decennia lang wereldwijd een gevestigde naam was. In dit werk zijn twee langere langzame delen tegenover twee beknopte snelle delen geplaatst; mooi in elkaars evenwicht en beide koppels bijna even lang. De muziek is even lyrisch als helder geconstrueerd, zoals bijna alle […]

Het Derde strijkkwartet van Wolfgang Rihm met de ondertitel ‘Im Innersten' geeft exact weer wat Rihm in de jaren zeventig en tachtig nastreefde: namelijk al componerende zo diep mogelijk in zijn eigen ziel te graven. In het midden van de jaren zeventig besloot ook Penderecki de weg naar het begin van de 20e eeuw af […]

In 30 Pieces van John Cage kwamen de musici at random bij elkaar. In zijn strijkkwartet ‘Four' zitten de spelers wel bij elkaar, maar hebben geen vastgestelde eigen partij. Zij kunnen uit elk van de vier partijen kiezen, en binnen gegeven marges telkens de tijdsduur van hun bijdragen kiezen. Het resultaat is eens omschreven als […]

Wolfgang Rihm, Helmut Lachenmann en ook de wat jongere Jörg Widmann zijn dol op een overmatige detaillering van hun partituren, vol speelaanwijzingen, expressieve contrasten, complexe ritmische en technische hoogstandjes. Bovendien is voor hen ‘klank' (gekras, gesnerp, gefluister) evenzeer een element van een compositie als tonen, samenklanken of ritmen. Zoals in Gran Torso van Lachenmann. Rihm […]

Hoewel Pierre Boulez en John Cage in de jaren vijftig met elkaar in contact stonden en Cage grote bewondering voor Boulez had, verkoos de weg in te slaan van de toevalsoperaties of aleatoriek. Het resultaat daarvan kunnen we horen in de 30 Pieces for String Quartet dat, zoals de titel aangeeft, uit dertig korte stukken […]

Na de communistische machtsovername in Hongarije vluchtte György Ligeti het land uit en vestigde zich in Oostenrijk. In zijn Tweede strijkkwartet is van zijn Hongaar­se achtergrond nog maar weinig te horen, met uitzondering van de nachtelijke evocaties. Ligeti's voormalige landgenoot György Kurtág verkoos een bijna microscopische manier van componeren, al is zijn muziek vaak niet […]

Een nieuwe stroming in de jaren zeventig was de Nieuwe Complexiteit. De componisten die zich hiertoe rekenden meenden dat muziek niet complex genoeg kan zijn, dat de notatie ervan niet precies en gedetailleerd genoeg kan zijn. De bijna onmogelijkheid deze muziek perfect uit te voeren levert op zich al een bijzondere expressiviteit op, zoals in […]

Rond 1960 was ook de Pool Krzysztof Penderecki, evenals Ligeti, in de weer met dicht op elkaar gepakte klanken, met clusters, maar dan juist vanuit een sterk theatrale esthetiek. Witold Lutosławski behoorde in deze tijd eveneens tot de postseriële componisten. Hij paste met name geleide aleatoriek toe (de muziek klinkt dan menigmaal als een vrijblijvende […]