Archiwum Pełne Pamięci - ...aby każdy okruch historii został uratowany!

Dwie tony archiwaliów Związku Sokolstwa Polskiego w Ameryce to waga materiałów załadowanych na statek płynący z Ameryki do Polski – do Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie. To bezcenny i unikatowy zbiór, przedstawiający historię amerykańskiej Polonii i jej wkład w dążenia niepodległościowe.

Michał Münnich był polskim oficerem, który przebył długą drogę z armii austriackiej do Wojska Polskiego. W latach 1918–1920 walczył o wolną Polskę, a następnie z poświęceniem służył w jej przedwojennych jednostkach wojskowych i formacjach granicznych. Władza komunistyczna nie uznała jednak jego zasług dla Ojczyzny

„W nastroju, którego ani książka nie opisze, ani obraz nie pokaże, ani słowo nie wypowie – składaliśmy sobie w braterskim uścisku życzenia. Potem cicho, by nie drażnić Niemców (tylko my i oni byli[śmy] na bloku), zaczęliśmy śpiewać polskie kolędy” – oto fragment wspomnień pozostawionych przez więźniów KL Neuengamme.

Pamiętniki Zofii Rogowskiej są świadectwem tragicznych losów mieszkańców Warszawy w czasie okupacji niemieckiej. Doświadczenia autorki związane z Powstaniem Warszawskim pozostawiły w niej trwały ślad. Niechętnie opowiadała o tamtych wydarzeniach, zachowując ich pełny obraz jedynie na kartach swoich pamiętników.

Wanda Barbara Kociuba była jednym z setek tysięcy polskich dzieci, dla których dotychczasowy świat przestał istnieć. Poczucie bezpieczeństwa oraz młodzieńcza beztroska zostały unicestwione. Przez cały pobyt na Syberii, w Iranie i Libanie Basia prowadziła pamiętnik – jak sama przyznawała – „dla przyszłych dzieci i wnuków”.

Pamiętniki Antoniego Machety, podoficera Wojska Polskiego, mają wartość historyczną, ale i literacką. Autor, będący świadkiem wszystkich opisywanych przez siebie zdarzeń, nie ograniczył się tylko do ich zrelacjonowania. Jego pamiętniki zawierają także zapis własnych opinii oraz towarzyszących im emocji.

Rudolf Chorzempa jest znaną postacią w środowisku historyków opisujących dzieje podziemia niepodległościowego, a zwłaszcza w gronie znawców historii Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” w Rzeszowie i w Polsce południowo-wschodniej.

Lucjan Batorowicz, jako weteran wojny polsko-bolszewickiej, został skazany na 8 lat łagru. W pamiętniku, którego rękopis został ofiarowany IPN, opisał cierpienie i śmierć, z którymi stykał się na co dzień. Jednak Sowiecka zsyłka i łagry nigdy nie pozbawiły go optymizmu i trzeźwego spojrzenia na rzeczywistość.

21 stycznia 1949 r. w szpitalu więziennym przy ulicy Rakowieckiej w Warszawie Halina Walicka urodziła córkę, Elżbietę Amelię. Ojcem dziewczynki był inny więzień Mokotowa, por. Wacław Walicki, który nigdy nie poznał, a nawet nie zobaczył swojego dziecka. Oboje aresztowani zostali przez UB za działalność w AK.

Historia Polski od zawsze interesowała Romana Peskę . Jednak tej pasji poświecił się dopiero po otrzymaniu pamiątek dotyczących żołnierza POW i WP Edmunda Krysiaka, ps. „Sokół”. Rozpoczął wtedy zbieranie materiałów archiwalnych oraz relacji i wspomnień m.in. uczestników konspiracji niepodległościowej.

Dokumenty, fotografie i relacje z archiwum rodziny Pyków kreślą portret kilku pokoleń mieszkańców Górnego Śląska – świadków i uczestników powstań śląskich, II wojny światowej i powojennych represji komunistycznych. Są dowodem zaangażowania w obronę polskiej tożsamości mieszkańców Górnego Śląska od drugiej połowy XIX w.

„Dziennik Związkowy” z Chicago to najstarsza wydawana bez przerwy polska gazeta na świecie. Dla kolejnych pokoleń imigrantów jest źródłem informacji, miejscem kształtowania opinii i podtrzymywania narodowej tożsamości. Dla osób polskiego pochodzenia stanowi często główną formę kontaktu z pisanym językiem polskim.

Aleksander Martyniec, podobnie jak jego ojciec i brat, należał do AK. Trafił do KL Auschwitz w pierwszym transporcie po założeniu tej fabryki śmierci. Po trzech latach pobytu w obozie udało mu się zbiec. Poznaj opowieść o odwadze i determinacji uciekiniera, a także szczęśliwych zbiegach okoliczności brawurowej ucieczki.

Stanisław Małkiewicz był ostatnim dowódcą Placówki AK w Zwoleniu, a zarazem niestrudzonym kronikarzem losów swoich kolegów, dowódców i podkomendnych w czasie II wojny światowej. W prywatnym archiwum zgromadził cenną kolekcję najróżniejszych materiałów, poczynając od fotografii, kończąc na dwóch tomach wspomnień.

W wyniku agresji hitlerowskich Niemiec i Związku Sowieckiego w 1939 r. wielu Polaków musiało opuścić swoje rodzinne strony. Wraz z ludźmi wędrowały dokumenty, listy i zdjęcia – najczęściej bardzo osobiste pamiątki. Jedną z takich świętości jest list jednej z ofiar mordu katyńskiego, ppor. Włodzimierza Łańcuckiego adresowany do żony i syna.

Dramatyczna relacja brata Cypriana Lasonia ze zgromadzenia karmelitów bosych dotyczy rzezi dokonywanych przez UPA na Polakach z powiatu krzemienieckiego na Wołyniu. Zakonnik rysuje obraz tragicznej sytuacji, w której jemu i pozostałym ukrywającym się w klasztorze Polakom pozostaje jedynie czekanie na cud ocalenia.

Z zachowanych źródeł wyłania się nietuzinkowy życiorys Juliana Grunera, bohaterskiego żołnierza, mistrza lekkoatletyki i wybitnego lekarza. Gruner był szefem szpitala wojskowego w Stanisławowie, gdzie 19 września 1939 r. dostał się do niewoli sowieckiej i trafił do obozu Starobielsku. Zginął w Charkowie w roku 1940.

Odkryj historię walki o niepodległość odradzającego się po latach niewoli państwa polskiego oczami żołnierza. Spisując swe wspomnienia ponad 50 lat po zakończeniu wojny wyzwoleńczej, Stefan Szyłkiewicz nie spodziewał się, że chęć ocalenia od zapomnienia uczestnictwa w walkach ściągnie na niego i jego bliskich represje.

Tadeusz Starzyński był funkcjonariuszem Policji Państwowej, jednym z 316 cichociemnych. Wśród dokumentów i pamiątek, które zachowały się po Starzyńskim znajdziemy dziennik pisany od czasu internowania na Węgrzech do służby w pociągach pancernych w Szkocji, korespondencję z żoną czy sygnet z herbem Ślepowron.

August Gauer był podporucznikiem Wehrmachtu, który przebywał w okupowanej Polsce od września 1939 r. do wiosny roku 1940. Z tego okresu pochodzą unikatowe zdjęcia – będące wojennymi pamiątkami – ofiarowane Archiwum IPN przez wnuka autora.

W latach 90. podczas remontu jednego z domów we Włochach odnaleziono dokumenty, które z czasem zaczęto określać mianem „kartoteki kontrwywiadu AK”. Uratowane materiały zawierają informacje o aktywistach komunistycznych i osobach podejrzanych o związki z organizacjami lewicowymi z całej Polski z lat 1940–1944.

Odnaleziony w trakcie operacji denazyfikacji przez żołnierza brytyjskiej jednostki wywiadu w opuszczonym domu w Dortmundzie album przedstawia zdjęcia wykonane przez niemieckich fotografów Wehrmachtu. Stanowi ciekawy przykład dokumentacji wykorzystywanej przez nazistowskie władze do celów propagandowych.

Przedwojenna nauczycielka, dyrektorka szkoły, Wanda Madlerowa, mimo ogromu cierpień doświadczanych w więzieniu na Zamku w Lublinie i w KL Ravensbrück, nie zaprzestała działalności pedagogicznej, dla współwięźniarek z obozu stała się symbolem bezkompromisowej postawy wobec nazistowskich represji.

Dla Karola Angermana, napaść Niemiec na Polskę oznaczała początek wędrówki. Prowadziła ona przez tysiące kilometrów. Angerman wstąpił do Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich i został kronikarzem ich losu. Swoje notatki robił jednak nie piórem, lecz narzędziem bardziej nowoczesnym – aparatem fotograficznym.

Eugeniusz Siemaszko, urodzony w Wilnie, w czasie wojny wstąpił do Szarych Szeregów, uczestniczył w operacji „Ostra Brama”. Zgromadzone przez niego „archiwum polskości” to bogata kolekcja różnorodnych pamiątek i przedmiotów, obrazujących walkę o niepodległość Ojczyzny w czasie II wojny światowej na Wileńszczyźnie.

Paweł Romocki był ministrem w rządach Kazimierza Bartla oraz Józefa Piłsudskiego, a prywatnie – ojcem Andrzeja Romockiego „Morra”, dowódcą kompanii „Rudy” Batalionu AK „Zośka”. Odnalezione materiały świadczą o skali pomocy jakiej udzielał zakładom pracy, placówkom kultury, Kościołowi, a także osobom prywatnym.

Niezwykły zapis życia codziennego w Polsce lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych dokonany przez Jana Hausbrandta, fotoreportera i artystę fotografa. Kolekcja czarno-białych zdjęć ukazuje prawdziwe oblicze komunizmu: kolejki, szarzyznę ulic, robotników przy pracy, biedę, pijaństwo, lecz także nadzieję, radość i wiarę.

Ubiór obozowy Jeana Pugeta, jednego z więźniów obozów koncentracyjnych to wyjątkowy artefakt w zasobie Archiwum IPN. „Pasiak” jest symbolem niedoli osadzonych w kacetach, znakiem poniżenia i uprzedmiotowienia człowieka. Stanowi unikatowe uzupełnienie do materiałów archiwalnych dokumentujących losy Jeana Pugeta.

Stanisław Mierzwa był jednym z najbliższych współpracowników premiera RP Wincentego Witosa. Jego archiwum osobiste obejmuje zbiór blisko tysiąca wyjątkowych fotografii obrazujących historię ruchu ludowego w Polsce, a także działalność polityczną i społeczną samego Stanisława Mierzwy.

W dzisiejszym odcinku przedstawimy sylwetki dwóch osób: historyków, którzy zdecydowali się na życie na emigracji, ale pamiętali o Ojczyźnie. Pierwszą z nich jest prof. Stanisław Bóbr-Tylingo, osoba niezwykła, pełna wiary w ideały wolnej i niepodległej Polski, walcząca o te ideały „karabinem” w kraju – jako żołnierz Narodowych Sił Zbrojnych, a po zakończeniu wojny „słowem” na obczyźnie. Część jego bogatej spuścizny trafiła z Kanady do IPN pod koniec 2014 r. w dość dramatycznych okolicznościach, szczegółowo opisanych w dzisiejszym odcinku. Drugą osobą zaprezentowaną w podcaście jest prof. Anna Maria Cienciała, jedna z najznamienitszych polskich historyczek na obczyźnie. Zajmowała się głównie historią dwudziestowiecznej dyplomacji oraz miejscem Polski w polityce wielkich mocarstw. Była zaangażowana w inicjatywy promujące historię Polski za oceanem. Na archiwalia przekazane do IPN składa się m.in. bogata korespondencja prof. Cienciały z historykami, ludźmi kultury oraz organizacjami polonijnymi niemal z całego świata.

Dzieciństwo Zbigniewa Szota rozpoczęło się za kratami radomskiego więzienia, gdzie przetrzymywano jego matkę pod zarzutem udzielania pomocy żołnierzom podziemia niepodległościowego. W domu dziecka, do którego trafił, jedyną pamiątką przypominającą matkę była chusta z wyhaftowanymi nazwiskami – jej oraz współwięźniarek.

Fotografie Jerzego Lecha Szóstko dokumentują atmosferę ważnych wydarzeń historycznych mających miejsce w stolicy w latach osiemdziesiątych XX w., m.in. pacyfikacji strajku w Wyższej Oficerskiej Szkole Pożarnictwa w Warszawie, uroczystości pogrzebowych Grzegorza Przemyka, czy drugiej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski.

Fotografie Ottmara Kreisela, członka nazistowskiej organizacji młodzieżowej Służba Pracy Rzeszy (RAD), przedstawiają życie codzienne i atmosferę panującą wśród żołnierzy niemieckich na terenach okupowanej Polski. Uwagę przykuwają uwiecznione akty terroru dokonywane przez młodych Niemców wobec ludności cywilnej.

Służba pod rozkazami gen. Władysława Andersa okazała się dla niego ratunkiem przed niechybną śmiercią w kołymskim łagrze. Tadeusz Chotomski, żołnierz kampanii wrześniowej, zesłany na Sybir, z armią Andersa przeszedł szlak nadziei i dotarł do Włoch, gdzie wziął udział w walkach pod Monte Cassino, w Ankonie i Bolonii.

Dwie tony archiwaliów Związku Sokolstwa Polskiego w Ameryce to waga materiałów załadowanych na statek płynący z Ameryki do Polski – do Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie. To bezcenny i unikatowy zbiór, przedstawiający historię amerykańskiej Polonii i jej wkład w dążenia niepodległościowe.

W 2010 roku IPN nabył od Wiesława Skiby z Luksemburga kolekcję unikatowych fotografii z lat 1939–1941. Część zdjęć ukazuje wkraczające do Warszawy oddziały Schutzpolizei i Wehrmachtu, ich wyposażenie i uzbrojenie. Inne przedstawiają życie codzienne czasu okupacji z perspektywy najeźdźców.

„Najważniejsze w opowieści o oblężeniu Warszawy nie były zburzone budynki lub karabiny czy niemieckie bombowce nad głową. Najważniejsze w tej opowieści było to, co przydarzyło się zwykłym mieszkańcom Warszawy […]. Słowa sławnego amerykańskiego fotoreportera Juliena Bryana doskonale oddają charakter jego kolekcji w IPN.

Wnęki w ścianach, przewody wentylacyjne, skrzynie zakopane w ogródkach działkowych – nieodgadniona jest liczba miejsc ukrycia archiwów konspiracji, zarówno z okresu II wojny światowej, jak i tej powojennej. Przykładem ocalonego skarbu są dokumenty AK, zakopane w dwóch słojach na jednej z posesji warszawskiego Żoliborza.

Kiedyś domowe skarby, ważne przedmioty otoczone opieką, z czasem szpargały bezrefleksyjnie wyrzucane do kosza. Ile takich rzeczy przepadło na wysypiskach? Dzięki wrażliwości historycznej znalazców udaje się uratować przed zniszczeniem artefakty związane z dziejami Polski lub osób wpisanych w szerszy kontekst historyczny.

Jan Perejczuk był ważnym działaczem bydgoskich struktur NSZZ „Solidarność”, od jej początków aż po upadek systemu komunistycznego. Mimo represji i internowania po wprowadzeniu stanu wojennego, wszedł w struktury podziemnej „Solidarności” i przez cały czas był obecny w jej władzach regionalnych.

Zenon Szendo był działaczem NSZZ „Solidarność” w Łodzi, KPN oraz Komitetu Obrony Więzionych za Przekonania. Współtworzył Tymczasową Radę Obrony i Pomocy „Solidarności”. Inwigilowany przez SB, aresztowany i osadzony, po wyjściu na wolność nadal działał w łódzkim podziemiu.

Przodkowie Edwarda Müllera przez wieki zamieszkiwali Kresy Wschodnie, on sam urodził się i wychowywał w zniewolonej Polsce. Działacz słupskiej „Solidarności”, jeden z organizatorów tamtejszego Okręgowego Komitetu Oporu. Za swoją postawę został zwolniony z pracy, internowany, dwukrotnie aresztowany i osadzony.

Pełen niezwykłych zdarzeń życiorys Romana Koraba-Żebryka – wilnianina, żołnierza AK, a następnie historyka Polski Podziemnej, wystarczyłby do napisania niejednej powieści biograficznej i nakręcenia kilku trzymających w napięciu filmów akcji. Trudno uwierzyć, że to wszystko przydarzyło się jednej osobie.

Historie ludzi, ich pamiątki, dokumenty. Co dzieje się z materiałami przekazanymi do IPN? O projekcie APP i Archiwum Instytutu opowiadają jego pracownicy.