OVT Fragmenten podcast

De column is deze week van Sana Valiulina.

Hij liep met Hitler en Himmler in nazi-optochten, bezocht Mussolini en bleek een sleutelfiguur in het extreemrechtse verzet tegen de democratie. Op z'n minst ‘een collaborateur' te noemen, vindt historicus Stephan Malinowski. We hebben het over kroonprins Wilhelm van Pruisen. Over hem, zijn vader, keizer Wilhelm II, zijn familie en hun steun aan het Hitler-regime gaat het nieuwste boek van Malinowski, getiteld: De adel en de nazi's. De collaboratie van de Duitse keizerlijke familie. Duisland-kenner Hanco Jürgens komt het boek bespreken.

Eind november werden de BVD-dossiers van maar liefst 71.000 personen overgedragen aan het Nationaal Archief. Het gaat om dossiers uit de periode 1946-1998. Geïnteresseerden kunnen sinds die overdracht de catalogus raadplegen en een verzoek om inzage indienen. Succes is daarbij niet gegarandeerd, omdat veel van de dossiers nog maar heel beperkt toegankelijk zijn.  Nico en Nancy Jouwe deden een verzoek ter inzage van het dossier van hun vader, Papoea-leiderNicolaas Jouwe, die na de Indonesische machtsovername in 1963 in ballingschap in Nederland terecht kwam. Hij werd – naar nu blijkt – nauwlettend door de BVD in de gaten werd gehouden. Nico en Nancy vertellen over het dossier van hun vader.

Het begon toen hij een eigen huis in Amsterdam kocht: alle ruimte kon hij naar zijn eigen hand zetten. En langzaam maar zeker vulde de ruimte zich met een almaar uitdijende verzameling van historische objecten: prehistorische bijltjes, art-deco likeurflesjes, historische foto's van dode lichamen en nog veel meer.  De buitenstaander ziet op het eerste gezicht de samenhang niet, maar acteur en schrijver Ramsey Nasr kan zijn collectie feilloos aan elkaar verbinden. In de nieuwe tv-serie ‘Dr. Nasrs Wunderkammer' gaat hij op zoek naar de verhalen achter zijn objecten. Met Nasr praten we over zijn verzameldrang en deze serie, die vanaf 11 januari op NPO 2 te zien is.

De Spanjaarden gingen woest tekeer tegen burgers op 16 november 1572, de dag die de geschiedenis in zou gaan als de ‘Wrede moord op Zutphen'. Niks zou gespaard zijn gebleven. Jarenlang werd dit verhaal over het Bloedbad van Zutphen als de waarheid gezien, en ook nu is het een bekende gebeurtenis uit de Tachtigjarige Oorlog.  Maar heeft het bloedbad wel plaatsgevonden? En zo niet: wat zegt dat over onze herinneringscultuur? Historicus Johan Visser onderzocht het voor zijn scriptie en schreef er een boek over getiteld: Zutphen 1572 – De geschiedenis van een bloedbad. Hij is te gast. 

Podcastmaker Gabriella Adèr herinnert zich haar moeders familie als een warme, hechte familie, maar na een conflict is er iets veranderd. Ze beseft dat ze altijd een kleine, donkere wolk boven haar familie heeft gevoeld. In de eerste aflevering van de podcast De verschrikkelijk mooie migratieduikt ze daarom in de oorsprong van de ruzie, die te vinden is in de migratie naar Nederland in 1969. Hoe zag die migratie eruit? En waar kwam de familie terecht? In De verschrikkelijk mooie migratie (en alles wat erna kwam) gaat Gabriella in vier afleveringen op zoek naar het migratieverhaal van haar familie. Deze serie van OVT is elke week te horen in Het Spoor Terug op NPO Radio 1, en ook in de podcast van De verschrikkelijk mooie migratie. Alle info vind je op www.vpro.nl/deverschrikkelijkmooiemigratie. 

Elke maand bespreken we de nieuwste historische boeken met afwisselend Wim Berkelaar, Bart Funnekotter en Nadia Bouras. Ditmaal is het de beurt aan historicus Wim Berkelaar. Hij bespreekt: -Dola de Jong van Mirjam van Hengel -Na de bevrijding - Aantekeningen over de Goelag 1944-1956 van Barbara Skarga -China na Mao van Frank Dikötter -De exodus van Hendrik Peter Scholte naar Pellavan Michiel van Diggelen Eén van deze boeken wordt verkozen tot Boek van de Maand - en dat kunt u winnen! Houd tijdens de uitzending onze Facebookpagina in de gaten.

Het archief van de Duitse dichter Rainer Maria Rilke had onder liefhebbers een bijna mythische klank: ergens in het Zwarte Woud zouden zich nog talloze onbekende bladzijden van hun held bevinden. De verzameling kon eerst alleen door onderzoekers worden bekeken, maar binnenkort wordt het voor iedereen toegankelijk: onlangs heeft het Duitse literatuurarchief in Marbach de grote Rilke-bibliotheek weten over te nemen. In Duitsland spreekt men van een ‘Jahrhunderterwerb', een ongekende aankoop. Wat is er zo bijzonder aan dat archief? En waarom duurde het zo lang voordat het toegankelijk werd? Te gast is filosoof en Rilke-kenner Florian Jacobs.

Romantisch en gemoedelijk, zo klonk de muziek van Johann Strauss op het nieuwjaarsconcert 1941. En aanstaande zondag zijn deze frisse en vrolijke melodieën ongetwijfeld weer te horen tijdens het concert waarmee de Wiener Philharmoniker traditiegetrouw het nieuwe jaar opent. Toch is er een smet op de jaarlijkse romantische familiehappening uit Wenen. Het nieuwjaarsconcert begon ooit op instigatie van de nazi-bezetter. Dat verleden lijkt echter ondergesneeuwd door walsen, polka's, mannen in pak en vrouwen in sleepjurken. Te gast is musicoloog en componist Leo Samama, die komt vertellen hoe het zit met het foute verleden van de Wiener dat weggepoetst lijkt door het 'gemütliche' muziekfeest voor heel Europa dat erop volgde.

De column is deze week van John Jansen van Galen.

Sinds Elon Musk er de baas is, volgt bij Twitter de ene rel na de andere: accounts van journalisten worden verwijderd en even later weer teruggeplaatst, oud-president Trump mag terugkomen, en wat wel en niet is toegestaan op het sociale mediaplatform is volkomen onduidelijk. Voorlopig dieptepunt is de deze week de door Musk gehouden peiling over zijn toekomst. 58 procent van de Twittergemeenschap zegt dat hij beter kan vertrekken; een uitslag die hij in twijfel trekt. Maar hoe is het zo ver kunnen komen bij het sociale mediaplatform met wereldwijd 217 miljoen gebruikers? ‘Het begon ooit met een klein groepje idealisten', weet internetpionier Marleen Stikker. De directeur en oprichter van het Waag-future-lab, en Professor of Practice bij de Hogeschool van Amsterdam is te gast.

De column is deze week van Sana Valiulina.

Een documentaire van David de Boer en Mathijs Deen 1572, dit jaar 450 jaar geleden, namen de geuzen Den Briel in. De ene stad na de andere koos daarop de kant van de opstand tegen Spanje. Katholieke geestelijken voelden zich onveilig. Velen vluchtten het land uit, of naar Amsterdam, de stad die nog steeds de kant van de opstand niet gekozen had. Een van die geestelijken was de augustijner monnik Wouter Jacobsz. Hij zocht zijn toevlucht in Amsterdam en hield daar een dagboek bij, waarin hij een beeld schetst van een overvolle stad vol wanhopige vluchtelingen.  Mathijs Deen maakte in samenwerking met historicus David de Boer, mede-auteur van De vluchtelingenrepubliek de radiodocumentaire 'Op de vlucht voor de geuzen'. Met de stem van Frits Lambrechts als Wouter Jacobsz.

In de laatste uitzending van het jaar houdt OVT traditioneel een eigenrequiem. Een in memoriam voor mensen die ons afgelopen jaar ontvallen zijn. Niet de allerbekendste die al volop aandacht kregen, zoals koningin Elizabeth of vader Abraham, maar wat minder bekende personen, uitgekozen door de gasten in de studio: Xandra Schutte, hoofdredacteur van De Groene Amsterdammer, en twee boekrecensenten van OVT, historici Nadia Bourasen Wim Berkelaar.

In de nieuwe Apple+ film Emancipation speelt Will Smith een tot slaaf gemaakte man – Peter - die in het Louisiana rond 1860 ontsnapt van een plantage. Het verhaal van deze Peter is gebaseerd op het leven van Gordon, een man die als ‘Whipped Peter' bekend werd. Door een foto uit 1863, waarin hij poseert met zijn rug vol met littekens naar de camera, die een van de meest verspreide foto's werd in de abolitionistische beweging van de Verenigde Staten, tijdens de Burgeroorlog. Journalist Dominique van Varsseveld bekeek voor ons de film, vertelt over het leven van deze Gordon en wat deze ‘eerste viral foto' betekent voor de fotografiegeschiedenis.

Vanaf volgend jaar is het weer mogelijk: Jiddisj studeren aan een Nederlandse universiteit. De historica Daniella Zaidman-Mauer zal het vak doceren. Dat juist in Amsterdam het Jiddisj weer zal worden bestudeerd, is volgens haar van groot belang: het Jiddisj was eeuwenlang dé voertaal van de Joodse gemeenschap in Nederland, en bovendien was Amsterdam de plek waar de meeste boeken in het Jiddisj ter wereld werden uitgegeven. We spreken Zaidman-Mauer over de geschiedenis en het belang van het Jiddisj.

Het is 's werelds meest invloedrijke adviesbureau: McKinsey & Company. Het laat zich voorstaan op een door waarden gedreven aanpak, maar wat blijft er van die reputatie over als je achter de schermen kijkt? Daarover schreven Walt Bogdanich en Michael Forsythe, twee onderzoeksjournalisten van The New YorkTimes, het boek De macht van McKinsey. Ze schetsen een onzichtbare maar grote invloed van het bureau op onze economie, ons politiek beleid en zelfs op oorlogsvoering. Onderzoeksjournalist Thomas Muntz bespreekt het boek van zijn Amerikaanse collega's en vertelt over zijn eigen ervaringen met McKinsey.

Zouden wij mensen ooit een machine kunnen maken, die zou kunnen denken? Die vragen zou kunnen beantwoorden, essays kunnen schrijven, of zelfs romantische gedichten zou kunnen produceren? Dat is een vraag die filosofen al decennia bezighoudt – specifiek vanaf 1950, toen de wiskundige Alan Turing met een essay over deze vraag de wereld aan het denken zette. En nu, anno 2022, lijkt het moment eindelijk daar, met de komst van de chatbot ChatGPT.   Is dit daadwerkelijk een machine die kan denken? Te gast hierover is Nieske Vergunst, schrijver van Hallo Robot! en gepromoveerd in de kunstmatige intelligentie. 

De column is deze week van Micha Wertheim.

Het Vaticaan heeft drie bijzondere beeldfragmenten, afkomstig van het Parthenon, teruggegeven aan Griekenland. Het klassieke cultuurgoed bevond zich tot voor kort in het Vaticaans Museum, maar zal binnenkort in Athene, waar het ooit onderdeel was van de tempel voor de Godin Pallas Athene, te bewonderen zijn. Maar om wat voor beelden gaat het precies en waarom geeft het Vaticaan ze juist nu terug? Te gast is Raphael Hunsucker, classicus en redacteur van het tijdschrift Roma Aeterna, een tijdschrift voor fans van het klassieke Rome.

‘Russische anti-oorlogsactivisten proberen op één lijn te komen, zolang ze geen ruzie maken.' Zo kopte The New York Times onlangs over de oppositie in diaspora, die in Berlijn bijeenkwam. Ze zijn het over een ding eens: Poetin moet weg, maar verder zijn ze het over alles oneens, aldus de krant. Maar wie vormen de Russische oppositie en wat leren de ervaringen van eerder Russische opposanten in ballingschap? Waren ze altijd krabben in een krabbenmand? NRC-redacteur en Ruslandkundige Michiel Krielaars is te gast.

Een documentaire van Mathijs Deen Vier van de zeven Noordzeevissers van Texel hebben de moeilijke beslissing genomen op te houden met vissen. Met de komst van Brexit en windmolenparken op zee zijn de visgronden sterk gekrompen. En omdat de energiezuinige manier van vissen met zwevende puls-netten op aandringen van de Fransen is verboden en de prijs van brandstof is gestegen, is het zo ingewikkeld om nog winst te maken dat ze de handdoek in de ring gooienen de overheid hebben gevraagd om hen uit te kopen. Maar voor families die al generaties lang het grootste deel van het leven op zee doorgebracht hebben, is dat een zure beslissing. Mathijs Deen zocht de vissers op en sprak met hen over de tradities waarin ze zijn opgegroeid en het rusteloze bestaan van jager op zee, waar nu een eind aan komt.

Afgelopen week vond een van de grootste antiterreur-acties uit de Duitse geschiedenis plaats. Drieduizend agenten vielen in verschillende deelstaten ca. 150 panden en een negentiende-eeuws kasteel binnen. De 25 aangehouden mensen worden ervan verdacht een gewelddadige coup tegen de Duitse staat te hebben beraamd. Een deel van die groep behoort tot de relatief onbekende Reichsbürger-beweging. Waar staat die beweging precies voor? En op welk glorieus Duits verleden grijpen ze terug? Historicus Hanco Jürgens van het Duitsland Instituut is te gast.

Op 15 oktober was het precies 150 jaar geleden dat het eerste schip van de Holland-Amerika Lijn Rotterdam verliet om mensen, de zogenoemde landverhuizers, naar New York te vervoeren. Tegenwoordig is de HAL meer een soort luxe cruise. Schrijver Jonah Falke ging voor Vrij Nederland mee met een speciale historische reis van de lijn die op 15 oktober, met zwaaiende mensen op de Rotterdamse kade, vertrok naar New York. Elf dagen aan boord met nakomelingen van landverhuizers en andere geïnteresseerden. Gewoon een PR-stunt of een historische sensatie? Falke is te gast.

De column is deze week van Sana Valiulina.

Het treurige feit is inmiddels wereldnieuws: Mahsa Amini, een 22-jarige Koerdisch-Iraanse vrouw, overleed 16 september nadat ze door de Iraanse zedenpolitie was opgepakt en zwaar mishandeld. Ze zou –  zo luidde de reden van haar arrestatie –  haar hoofddoek niet conform de voorschriften hebben gedragen. Nu, drie maanden later, is het verzet dat volgde op haar overlijden nog altijd groot. Deze week werd bekend dat de gehate zedenpolitie zou zijn opgeheven. Maar wat is die zedenpolitie en hoe cruciaal is haar rol voor het islamitische bewind? Te gast is Halleh Ghorashi, hoogleraar diversiteit en integratie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Zij vluchtte in 1988 uit Iran naar Nederland.

Elke maand bespreken we de nieuwste historische boeken met afwisselend Wim Berkelaar, Bart Funnekotter en Nadia Bouras. Ditmaal is het de beurt aan historicus Bart Funnekotter. Hij bespreekt: -De wereld - Simon Sebag Montefiore -Vlucht en einde van Joseph Roth - Soma Morgenstern -Colditz - Ben Macintyre -Constantinopel en de eerste jihad - Henk Singor Eén van deze boeken wordt verkozen tot Boek van de Maand - en dat kunt u winnen! Houd tijdens de uitzending onze Facebookpagina in de gaten.

Zaterdag worden de Nobelprijzen weer uitgereikt. En vanwege de Oekraïneoorlog is het niet meer dan logisch dat de Nobelprijs voor de Vrede ditmaal naar voorvechters van mensenrechten gaat uit Rusland, Oekraïne en Belarus. Drie partijen uit die landen zullen samen het prijzengeld van 900.000 euro mogen verdelen.  Het prijsgeld is de erfenis van Alfred Nobel, ontdekker van dynamiet.Dat heeft iets wrangs, als je weet waar al het geld uit die prijzenpot van Nobel ooit mee is verdiend. Historicus en analist Ivo van de Wijdeven is te gast.

Van voren kort en van achteren lang; de Haagse Mat is niet meer weg te denken uit Den Haag. Het kapsel was in de jaren '80 mode, en is nu weer populair. Onlangs heeft het Haags Historisch Museum foto's gekocht uit de Matlas, deze zijn te zien in de tentoonstelling Haags Haar. Youri Straatman is een ware mattenknipper en vertelt ons meer over deze coupe. 

Een documentaire van Marten Minkema In het Waterloopbos verraden muurtjes, sleuven en metalen resten de geschiedenis van het bos, wat vroeger ‘De Voorst' heette. Het diende jarenlang als proeflab van het Waterloopkundig Laboratorium in Delft. Nog steeds ligt het bos vol met schaalmodellen van havens, rivieren en waterwerken over de hele wereld: van IJmuiden en de Maasvlakte tot havens in Thailand en Nigeria. Bos en cultuur gaan hier hand in hand. In de radiodocumentaire Het Waterloopbos spreekt Marten Minkema oud-medewerkers over dit buitenlab. Ook gaat hij naar Deltares in Delft, waar nog steeds met schaalmodellen wordt gewerkt.

‘Dit is een eenzijdige Nederlandse actie met een groot risico op mislukking', zo concludeerde de Nationale Reparatie Commissie Suriname over de excuses voor het slavernijverleden die de Nederlandse regering op 19 december wil gaan maken. Want de excuses komen te vroeg en worden niet door de juiste persoon gemaakt. Rechtshistoricus Wouter Veraart vreest dat de regering te gehaast te werk gaat. Excuses worden te vaak gebruikt door de machtige partij om ‘de zaak dicht te timmeren', terwijl juist zorgvuldigheid de eerste vereiste is. De historicus is te gast.

Het is één van de meest gebruikte medische instrumenten, en toch weten weinig gynaecologen waarom. Het vaginaspeculum, beter bekend als de eendenbek, speelt al eeuwenlang een belangrijk onderdeel bij gynaecologisch onderzoek. Maar er is kritiek: het instrument zou te vaak onnodig worden gebruikt.  In het wetenschapsgeschiedenis magazine Wonderkamer omschrijft historica Rina Knoeff de paradox die de eendenbek met zich meebrengt. Wat is deze paradox en wat kunnen er wat van leren? Ze is te gast.

De nieuwe documentaireserie Ancient Apocalypse is volgens sommigen het gevaarlijkste programma op Netflix en volgens anderen het beste argument voor een publieke omroep. In de serie zoekt schrijver Graham Hancock naar sporen van een geavanceerde beschaving van rond de IJstijd die ooit door een apocalyps van de aardbodem zou zijn weggevaagd. Volgens academici is de serie, en de theorie erachter, gevaarlijke complot-onzin. Hoogleraar Archeologie van West-Azië aan de Universiteit Leiden Bleda Düring bekeek voor ons de serie en komt vertellen over deze beschaving die er nooit was en wat de mythe van Atlantis daarmee te maken heeft.

De column is deze week van Nelleke Noordervliet.

Waren we nou dappere strijders, klungelige amateurs, of laffe wegkijkers? Vragen over óf en hoe Nederland verzet pleegde tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben altijd al gevoelig gelegen. Die vragen hangen immers nauw samen met ons nationale zelfbeeld. Dit indachtig is het misschien niet zo gek dat de nieuwe vaste tentoonstelling van het Verzetsmuseum in Amsterdam niet alleen lof, maar ook kritiek oogstte. Te gast over de nieuwe kijk op het verzet die het museum presenteert is Liesbeth van der Horst, de directrice van het Verzetsmuseum.  

Je bent vier jaar en staat met je moeder samen met een grote groep andere opgepakte joodse mensen voor het station in Antwerpen, op het punt om weggevoerd te worden. Dan zegt je moeder tegen je: 'loop weg en kijk niet om.' Dat overkwam het joodse jongetje Fred in 1942. Hij overleefde daardoor als enige van het gezin de oorlog. Het verhaal van Fred is één van de drie verhalen die centraal staan in de Vlaamse podcastserie De kunst van het verdwijnen. Naast het verhaal van Fred vertelt de podcast ook het verhaal van een recente bankoverval en dat van een vergeten aanslag op een groep joodse kinderen uit 1980. De drie verhalen spelen zich allemaal af in dezelfde wijk: ‘de zevende wijk' in Antwerpen, nu beter bekend als de Jodenbuurt of hetDiamantkwartier. Bart van Nuffelen is de maker van de podcast en is te gast om te vertellen over de bijzondere geschiedenis van de zevende wijk.

Een documentaire van Jeroen Wielaert Op 9 december is het 75 jaar geleden dat Nederlandse militairen een bloedbad aanrichtten in het Indonesische dorp Rawagede, even ten noord-oosten van Jakarta. Er vielen 431 slachtoffers in wat eigenlijk een terreuractie was. Een VN-commissie concludeerde al in 1948 dat de actie 'welbewust en meedogenloos' was. In Nederland werd de kwestie geseponeerd en voor de geschiedenis weggemoffeld. Jeroen Wielaert bezocht het getroffen dorp met de Indonesische historicus Rushdie Hoesein en ontmoette er een overlevende. In Nederland ging hij de inspanningen na voor het inlossen van de ereschuld, het zwijgen voorbij. Toen deze radiodocumentaire in 2007 werd uitgezonden waren er nog geen officieele excuses gemaakt voor dit drama, en deed het veel stof opwaaien. Nu, 75 jaar na dato, is het tijd voor een herhaling van deze inktzwarte geschiedenis. Na de documentaire een gesprek met historica Nicole Immler.

“Russen sturen aan op loopgravenstrijd”, kopte de Volkskrant eerder deze week. Uit satellietbeelden valt namelijk op te maken dat Rusland bezig is een enorme verdedigingslinie van loopgraven op te bouwen, met name in de Donbas. Je zou in eerste instantie denken dat het een verouderd concept is,  ruim 100 jaar na de Eerste Wereldoorlog. Maar dat is niet zo, bij iedere oorlog zie je ze weer. De drang om je in te graven om de tegenstander te stoppen is er nog steeds. Militair historicus Wim Klinkert is te gast over deze ontwikkeling en de overeenkomsten tussen de Eerste Wereldoorlog en de oorlog in Oekraïne nu.

De column is deze week van Micha Wertheim.

Pal tegenover de Hollandsche Schouwburg, op de Plantage Middenlaan 38, zat vanaf 1906 een crèche. Fröbelen, liedjes zingen, maar ook gezonde voeding voor kinderen met arme ouders, directrice Henriëtte Pimentel regelde het allemaal. Tijdens de Tweede Wereldoorlogveranderde er een hoop: Joodse kinderen moesten op de crèche slapen, gescheiden van hun ouders, en wachten totdat ze werden doorgevoerd naar Westerbork. Henriëtte ondernam actie, ze wist 600 kinderen te laten ontsnappen.  Marieke Rodenburg maakte voor de EO een documentaire over het leven van Henriëtte, deze is zondag om 15:25 te zien op NPO 2. Te gast is Esther Shaya, mede-auteur van Wacht maar – Het veelbewogen leven van Henriëtte Pimentel.

Een documentaire van Christianne Alvarado Bij een portie kaas of ossenworst komt in een goed Amsterdams bruin caféook tafelzuur: een ‘augurkie', of een paar zilveruitjes. Typisch Amsterdams. De stad is namelijk het epicentrum van het Nederlandse zuur, tonen Paul van Ravestein en Monique Mulder in het recent verschenen boek De zure stad. De augurk blijkt een perspectief te bieden op een verdwenen wereld: die van Joods Amsterdam. Ies en Dick Zwaaf, kinderen van een Joods zuurgeslacht; de laatste zuurfabrikant van Amsterdam Oos Kesbeke met zijn zoon Camiel; en de auteurs van De zure stad vertellen Christianne Alvarado over de geschiedenis van Amsterdam door de ogen van een augurk.

Het was de eerste partij die hardop durfde te zeggen dat we, omwille van het behoud van de aarde, af moesten durven zien van ongebreidelde economische groei. Een groene pionierspartij dus, die al gauw bevolkt werd door baardige pijprokende jongens en hippe kamillethee drinkende meisjes. De partij noemde zichzelf de PPR, oftewel de Politieke Partij Radicalen. Over de geschiedenis van deze voorloper van GroenLinks verscheen onlangs het boek De Politieke Partij Radicalen 1968-1990.  Bas de Gaay Fortman, destijds het gezicht van de PPR, en historicus Peter van Dam, die meewerkte aan het boek, zijn te gast.