pulsar nadaje

Kiedy kalkulatory zaczynamy nazywać sztuczną inteligencją, odbieramy prawdziwe znaczenie temu terminowi. Uznając AI za czarodziejską skrzynkę, cedujemy myślenie na bezmyślne maszyny. Pozwalamy, by pojęcie prawdy się rozmyło. Przestrzega prof. Piotr Durka, neuronaukowiec z Wydziału Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, badacz interfejsów mózg-komputer.

Grzyby nie należą ani do flory, ani do fauny, ale bez nich świat nie wyglądałby tak, jak wygląda. O równie intrygującej – ostatnio choćby za sprawą serialu „The Last of Us” – jak tajemniczej 1,5-milionowej populacji opowiada prof. Marta Wrzosek, mykolożka z Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego.

My, istoty z wodą żyjące w strachu przed wodą i w lęku przed jej brakiem. Jesteśmy wodą, istniejemy dzięki niej, a jednocześnie wyparliśmy ją z opisu świata, skolonizowaliśmy. O przywracaniu należnego jej miejsca opowiada dr Małgorzata Owczarska, antropolożka kultury i etnografka z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego, badaczka błękitnej humanistyki, etnografii Polinezji, aktywizmu ludów tubylczych i postkolonializmu.

Tania, niewyczerpana, bezpieczna – taka ma być energia z kontrolowanej syntezy termojądrowej. Kiedy to nastąpi? Jakie przeszkody musimy pokonać? Opowiada dr hab. Agata Chomiczewska, profesorka Instytutu Fizyki Plazmy i Laserowej Mikrosyntezy w Warszawie, kierowniczka Zakładu Badań Plazmy Termojądrowej oraz Laboratorium Badań Plazmy Metodami Spektroskopowymi w IFPiLM.

Jestem borsukiem i jestem z tego dumny – tak, zdaniem znawców tematu, „nosi się” ten drapieżnik. Pospolity, a zaskakująco słabo poznany. I jeszcze słabiej chroniony. Opowiadają o nim miłośnicy i obrońcy przyrody, autorzy książki „Borsuk. Władca ciemności. Biografia nieautoryzowana” – prof. Rafał Kowalczyk, badacz ssaków drapieżnych i kopytnych z Instytutu Biologii Ssaków PAN w Białowieży, oraz dr Paweł Średziński, historyk, dziennikarz i pisarz.

Ile w sensacyjnych doniesieniach o komputerach kwantowych prawdy, a ile myślenia życzeniowego? Ile realnych osiągnięć, a ile propagandy sukcesu? I do czego posłuży ta na wpół mityczna maszyna, jeśli powstanie? Wyjaśnia dr hab. Michał Oszmaniec z Centrum Fizyki Teoretycznej PAN, szef tamtejszej grupy zajmującej się obliczeniami kwantowymi.

Są niezwykłe, ale nie wszechmocne. Wszechstronne, ale nie uniwersalne. O faktach i mitach związanych z jednymi z najbardziej zadziwiających komórek, jakie zna ludzkie ciało, opowiada ich badaczka, dr Anita Florkowska z Międzynarodowego Instytutu Mechanizmów i Maszyn Molekularnych PAN (IMol), współorganizatorka UniStem Day 2025.

Wiek temu musieliśmy opuścić raj fizyki klasycznej. Mechanika kwantowa zmusiła nas do porzucenia dawnych sposobów myślenia o świecie. Uruchomiła też jednak rewolucję technologiczną. W jakiej jest kondycji? Jakie tajemnice skrywa? W jaką przyszłość nas zabiera? Opowiadają jej znawcy – prof. Rafał Demkowicz-Dobrzański, prof. Marek Trippenbach i dr Grzegorz Łach z Wydziału Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego.

Jednym jawiła się jako raj, innym – jako chaos. Co pchało jednych, a co drugich w jej dzikie ostępy? Jak zmieniała się Puszcza? Jak ewoluował stosunek ludzi do tego reliktu pierwotnych lasów? Rozmowa z dr. hab. Tomaszem Samojlikiem, historykiem przyrodniczym Instytutu Biologii Ssaków PAN w Białowieży, rysownikiem i twórcą komiksów, któremu w studiu towarzyszy dr Tomasz Związek, historyk środowiska z Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN.

Polki i Polacy nie gęsi, własną AI mają. Tylko właściwie po co? O ochronie lokalnego kontekstu kulturowego, suwerenności technologicznej i nieuzasadnionej panice związanej ze sztuczną inteligencją mówi Pamela Krzypkowska – informatyczka, dyrektorka Departamentu Badań i Innowacji w Ministerstwie Cyfryzacji, kierująca strategią odpowiedzialnej cyfryzacji Polski w erze sztucznej inteligencji.

Wspierają, goją, karmią, bronią, asystują. Czym są astrocyty – milczący bohaterowie drugiego planu, bez których funkcjonowanie neuronów byłoby niemożliwe? Rozmowa z badaczką tych niezwykłych komórek, dr hab. Aleksandrą Pękowską, profesorką Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN, kierowniczką Dioscuri Centre for Chromatin Biology and Epigenomics.

Co łączyło Skłodowską-Curie i Einsteina? Na czym w życiu zależało im najbardziej? Co ich różniło? O korespondencji między dwojgiem badaczy opowiada dr Ewa Łabno-Falęcka – doradczyni inwestycyjna, wykładowczyni na Politechnice Warszawskiej, założycielka i prezeska Fundacji Rozwoju Edukacji dla Przemysłu, współwydawczyni książki „Listy 1911–1932 Maria Skłodowska-Curie / Albert Einstein”.

Jak odnaleźć się na naszej planecie bez geografii? Do czego ta nauka służy w czasach GPS? Odpowiada dr hab. Marek Więckowski, profesor Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, wiceprzewodniczący Międzynarodowej Unii Geograficznej.

Mity odczarować. Panikę przeczekać. Stosować immunizowanie przez eksponowanie. Oto zalecenia dotyczące technologii, która dwa lata temu przebojem wdarła się do sfery publicznej. Z charakterystycznym dla siebie spokojem przekazuje je prof. Przemysław Biecek z Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej, informatyk i matematyk zajmujący się analizą złożonych modeli AI.

Czy Biblię można analizować naukowo i podważać jej autentyczność, skoro przez Chrześcijan jest uważana za daną przez Boga? Rozmowa z dr. Sławomirem Poloczkiem, historykiem z Katedry Filologii Klasycznej Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, zajmującym się początkami chrześcijaństwa, badaniem tekstów biblijnych i wczesnochrześcijańskich.

Dlaczego w Polsce jest brzydko? Skąd w otaczającej nas przestrzeni chaos? Jak go eliminować? Rozmowa z dr. hab. Maciejem Nowakiem – prawnikiem, profesorem Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie, członkiem Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN oraz Komitetu do spraw Kryzysu Klimatycznego PAN.

Czy pradawny web był bogatszy niż dzisiejszy? Co z zasobów internetu ocalać od zapomnienia? Czy historyk powinien być nostalgiczny? Rozmowa z Marcinem Wilkowskim z Centrum Kompetencji Cyfrowych UW zajmującym się archiwistyką Webu i innowacjami w sektorze kultury.

Czy alkohol wymaga kontroli? A jeśli tak, to jakiej i dlaczego? Mówi dr Michał Bujalski, adiunkt w Katedrze Socjologii Wiedzy i Moralności Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, związany także z Instytutem Psychiatrii i Neurologii.

Wypatrywanie planet swobodnych, określanie kształtu Drogi Mlecznej, obalanie hipotez o roli czarnych dziur w narodzinach Wszechświata – dr Przemek Mróz z Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego robi to wszystko. Rozmowa z laureatem Nagrody im. Franka Wilczka, uczestnikiem eksperymentu OGLE (Optical Gravitational Lensing Experiment).

Przez setki tysięcy lat trwaliśmy w kognitywnym uśpieniu. Aż 70–40 tys. lat temu doszło do wielkiej rewolucji. Narodziła się sztuka, religia, myślenie symboliczne. O możliwych przyczynach opowiada dr hab. Małgorzata Kot z Katedry Archeologii Epoki Kamienia Wydziału Archeologii UW, badaczka ewolucji człowieka, laureatka ERC Consolidator Grant 2024.

Czy zachęcając ludzi nauki do opuszczenia wież z kości słoniowej, nie zapędziliśmy ich w kozi róg? Czy oczekując popularyzacji, nie sprowadzamy ich wyłącznie do roli objaśniczy świata? Opowiada Natalia Osica – socjolożka działająca na styku akademii, mediów i biznesu, szefowa „pro science”, ekspertka ds. komunikacji naukowej European Research Council.

Czy literatura kieruje w naszym kierunku infradźwięki, które pozwalają odczytać, co się święci? Czy wykrywa nastroje społeczne i stawia diagnozy szybciej niż socjologia lub psychologia? Odpowiada prof. Przemysław Czapliński, literaturoznawca i historyk literatury z Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Gdzie się podziała antymateria, tajemnicza siostra materii? Jak to zbadać? Jak stworzyć warunki panujące tuż po Wielkim Wybuchu? Opowiada prof. dr hab. inż. Hanna Zbroszczyk z Zakładu Fizyki Jądrowej Politechniki Warszawskiej, badaczka ciężkich jonów, kierująca eksperymentami takimi jak STAR w Brookhaven National Laboratory.

Dlaczego warto żyć z nimi w komitywie? Z każdym rokiem odpowiedź na to pytanie staje się coraz bogatsza w znaczenia – opowiada dr hab. Agata Starosta, badaczka tych organizmów, biolożka molekularna, profesorka Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN w Warszawie, kierująca tamtejszą Pracownią Translatomiki.

Niechęć do obcych nie jest bezwarunkowa, a zróżnicowanie etniczne niekoniecznie obniża spójność społeczną. O tym, jak codzienne intuicje i narracje rządów mijają się z realnymi przekonaniami społeczeństw, mówi dr hab. Natalia Letki, socjolożka i politolożka z Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW, badaczka zjawisk związanych z kapitałem i zaufaniem społecznym.

W jakiej kondycji są antarktyczne nieloty? Dlaczego trzeba dbać o dobrostan kryla? Czy rok 2048 przyniesie niekorzystne zmiany na mroźnym kontynencie? Odpowiada dr inż. Małgorzata Korczak-Abshire z Instytutu Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk.

W jaki sposób modeluje się współczesne lasy? Jak symuluje się scenariusze ich dalszej ewolucji? Czym nowoczesny leśnik różni się od tego uwięzionego w stereotypach? Opowiada prof. dr hab. inż. Krzysztof Stereńczak – wicedyrektor Instytutu Badawczego Leśnictwa i lider niezależnego zespołu badawczego w IDEAS NCBR, zajmującego się leśnictwem precyzyjnym.

Saprofityczne, pasożytnicze, symbiotyczne – w wielkim spektaklu przyrody grzyby obsadzają wszelkie role. A przy tym swoją ważącą na kondycji globalnego ekosystemu pracę wykonują na drugim, a może nawet trzecim planie. O niezwykłym świecie grzybów opowiada ich badaczka dr hab. Anna Muszewska – mykolożka i bioinformatyczka, profesorka Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN, szefowa tamtejszej Pracowni Bioinformatyki Grzybów.

Mokradła to skarby bioróżnorodności. Niosą też nieocenioną pomoc w hamowaniu zmian klimatycznych, a zanim tych zmian nie cofniemy, pozwolą nam się do nich zaadaptować. O tych bezcennych ekosystemach opowiada ich badacz, dr hab. Wiktor Kotowski z Zakładu Ekologii i Ochrony Środowiska UW, współzałożyciel Centrum Ochrony Mokradeł i popularyzator nauki.

Co człowiek już zepsuł w klimacie, sprowadzając na siebie choćby susze i powodzie? Co może jeszcze zrobić, żeby zminimalizować kolejne ryzyka? Odpowiada – nie całkiem pesymistycznie – Andrzej Hołdys: geograf, dziennikarz naukowy specjalizujący się w naukach o ziemi i dyscyplinach pokrewnych, autor pulsara.

– Ten myśliciel był jak magnes. Ludzie chcieli myśleć z nim lub przeciwko niemu – mówi dr hab. Marcin Miłkowski, profesor w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, badacz filozofii kognitywistyki, umysłu i psychologii. Świadomość, jaźń, wolna wola – dziś nie sposób myśleć o tych pojęciach, nie odwołując się do dorobku Dennetta. Rozmawiamy o tym przy okazji polskiej premiery jego autobiografii.

40 lat temu do rąk Polaków trafiła literacka bomba – epos kieszonkowy „49 idzie pod młotek”, spreparowany przez Thomasa Pynchona i przełożony na język polski z biglem, który wytrzymuje konfrontację z prozą tego enigmatycznego geniusza. Jego wznowienie ukazało się właśnie nakładem wydawnictwa ArtRage. Z tej okazji rozmawiamy z – po prostu, jak mówi – Piotrem Siemionem, znanym również z ról prawnika, powieściopisarza („Niskie łąki”, „Finimondo”, „Dziennik roku Węża”, „Bella, ciao”) oraz tłumacza.

Czym jest ekologia miejska? Dlaczego miasta są niezwykłą szansą dla nas i dla przyrody? Co kojącego jest w myśli, że większość z nas w nich mieszka? Odpowiada prof. Marta Szulkin, biolożka ewolucyjna, która stworzyła i kieruje Laboratorium Biologii Antropocenu Uniwersytetu Warszawskiego.

Ofiarą ostatniej pandemii padło w Polsce 200 tysięcy osób. Średniej wielkości miasto. Czy można było tego uniknąć? I czy jesteśmy gotowi na kolejną, nieuchronną wielką epidemię? Odpowiada współautor modelu rozprzestrzeniania się wirusa SARS-CoV-2, który stał się podstawą polityki państwa – dr inż. Franciszek Rakowski z Interdyscyplinarnego Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego.

Czym się różni wróbelek od zwłaszczy? Czy krokodyl jest bardziej zielony, czy długi? O zagrożeniach i nadziejach związanych ze sztuczną inteligencją rozmawialiśmy w ramach KFF Talks z tłumaczką włoskiej i francuskiej literatury pięknej, astrofizykiem zajmującym się masywnymi ciałami niebieskimi oraz kompozytorem i badaczem zjawisk muzycznych.

Na początku był wielki wybuch. Eksplozja danych o życiu. Ich oszałamiającą wielowymiarowość ludzie mogą przeniknąć jednak tylko wespół z maszynami. O medycynie obliczeniowej opowiada prof. Ewa Szczurek z Wydziału Matematyki, Informatyki i Mechaniki UW, w niemieckim ośrodku badawczym Helmholtz Munich kierująca Institute of AI for Health.

Jak zbudować bazę, która pozwoli wszystkim się dogadać? Jak wynaleźć wartości uniwersalne, wspólne dla wszystkich kultur? O swoich poszukiwaniach opowiada Janek Simon, myśliciel, anarchista, artysta wizualny, który w swoich działaniach od lat sięga po narzędzia sztucznej inteligencji.

Kiedy piosenka popularna jest nośnikiem agresji? Jak za jej pomocą można manipulować postawami i poglądami? Czy negatywne treści w niej zawarte zawsze są łatwe do wychwycenia? Mówią dr Monika Konert-Panek z Instytutu Komunikacji Specjalistycznej i Interkulturowej Uniwersytetu Warszawskiego oraz dr Mariusz Gradowski z Instytutu Muzykologii UW.

Psylocybina jest przekleństwem czy nadzieją? Kiedy i komu – medycznie i kulturowo – służyła? Jakie badania nad nią się toczą, także w Polsce? Rozmawiamy z Maciejem Lorencem – socjologiem z Polskiego Towarzystwa Psychodelicznego.

Nazywano ją drugą Marią Skłodowską-Curie, Indianą Jonesem w spódnicy. Jak to możliwie, że wybitna polska paleobiolożka Zofia Kielan-Jaworowska nie doczekała się jeszcze portretu filmowego? O tym, jak to zmienić, opowiada dwoje dokumentalistów – Joanna Chorzępa, muzykolożka i producentka filmowa oraz Paweł Chorzępa, filozof, operator i reżyser, wykładowca w Zakładzie Realizacji Obrazu Telewizyjno-Filmowego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

Polscy naukowcy wznawiają badania antycznego Ptolemais w Libii – zainicjowane 24 lata temu i przerwane w 2010 r. Dr Piotr Jaworski, obecny kierownik wykopalisk opowiada o tym, jak to się zaczęło, co udało się znaleźć w tym niezwykłym mieście i jakie są plany na przyszłość.

Serial „Fallout” obudził – ledwie tylko uśpiony po awarii w Fukushimei – lęk przed tym, co niewidzialne, a potencjalnie zabójcze. Czy radiofobia ma racjonalne podstawy? Jakie są jej historyczne źródła? Czy każda dawka promieniowania jonizującego skutkuje mutacjami DNA i chorobą? Rozmowa z prof. Markiem Janiakiem, radiobiologiem, immunologiem, epidemiologiem, pułkownikiem w stanie spoczynku, , wieloletnim kierownikiem Zakładu Radiobiologii i Ochrony Radiacyjnej WIHiE.

Skoro sens habilitacji podważa się od lat, dlaczego polscy naukowcy wciąż muszą się o nią ubiegać? Czy jest patologią, czy raczej desperacką próbą ratowania chorego systemu? I czym należałoby ją zastąpić? Odpowiadają Piotr Sankowski, informatyk z Uniwersytetu Warszawskiego, prezes IDEAS NCBR, Natalia Letki, socjolożka z Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW oraz Marcin Nowotny, biolog z Międzynarodowego Instytutu Biologii Molekularnej i Komórkowej.

Cudzołóstwo, dzieciobójstwo, kanibalizm – tym starym słowom przypisywane są nowe, fascynujące znaczenia. Kreatywność, elastyczność, dzielność – te epitety znowu dotyczą nie tylko samców. Nauka odsłania zachwycające, a związane z płcią zniuansowania przyrody i kultury. Opowiadają o tym dziennikarki pulsara i pisarki naukowe – archeolożka Agnieszka Krzemińska oraz lekarka weterynarii Marta Alicja Trzeciak.

Czy prymitywna istota może mieć własną, osobniczą osobowość? Czym zachwyca szybki jak gepard, nieustraszony drapieżnik szczytowy rodem z Triasu? Na co zwrócić uwagę, obserwując jego taniec nad wodą? Opowiada dr Maria Gołąb z Instytutu Ochrony Przyrody PAN, odonatolożka oraz ekolożka behawioralna i ewolucyjna.

Do czego w życiu przydają się antyczne opowieści? Po co je przypominać? Jak ich uczyć? Opowiada prof. dr hab. Katarzyna Marciniak, filolożka klasyczna i italianistka z Artes Liberales na Uniwersytecie Warszawskim.

Trudności w podejmowaniu decyzji, łatwość popełniania błędów, niechęć do uczestnictwa w życiu społecznym, skłonność do jego radykalizacji – oto skutki smogu informacyjnego. Jak zacząć go badać? Jak zwalczać? Wyjaśniają prof. Janusz Hołyst i dr. inż. Julian Sienkiewicz, fizycy z Politechniki Warszawskiej oraz prof. Przemysław Biecek, badacz sztucznej inteligencji z Politechniki Warszawskiej i Uniwersytetu Warszawskiego.

Jakie odkrycia przynosi astronomia fal grawitacyjnych? Na czym polega cicha rewolucja w obserwacjach Wszechświata? Rozmowa z dr. hab. Michałem Bejgerem, astrofizykiem, badaczem gwiazd neutronowych i czarnych dziur, profesorem w Centrum Astronomicznym im. Mikołaja Kopernika (CAMK) w Warszawie.

Dlaczego ekologia musi być mroczna? Na czym polega sens dziwności istnienia? Gdzie w tragedii Antropocenu odnaleźć regiony komedii? Rozmowa z dr. hab. Anną Barcz, ekokrytyczką i filozofką z Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN, tłumaczką „Mrocznej ekologii” Timothy'ego Mortona, jednego z najbardziej frapujących filozofów środowiska.

Ile właściwie stanów skupienia materii zna przyroda? Dlaczego na odkrycie tego najbardziej fascynującego trzeba było czekać cztery pokolenia? I dlaczego było warto? Opowiada prof. Barbara Piętka, fizyczka współkierująca Exciton-polariton research group na Uniwersytecie Warszawskim.