pulsar nadaje

O tym, jak i po co wchodziliśmy do wody, dlaczego robiliśmy to wielokrotnie i co z tego wynikło, opowiada dr Daniel Tyborowski – paleobiolog, geolog, popularyzator nauki, autor książki „W głębiny. Ewolucyjna podróż morskich gadów i ssaków”, która właśnie ukazała się nakładem Wydawnictwa RN.

O zawikłanej teorii kwantowego splątania oraz perypetiach fizyków parających się badaniami fundamentalnymi opowiada dr Wojciech Krzemień z Narodowego Centrum Badań Jądrowych.

Czy przedsiębiorczości można się nauczyć? Dlaczego różnorodność jest źródłem dobrych pomysłów? Jakie czynniki tworzą warunki dla poważnej innowacyjności, także w nauce? Mówi Prof. Agnieszka Skala-Gosk, ekonomistka, kierowniczka Zakładu Przedsiębiorczości i Innowacji Wydziału Zarządzania Politechniki Warszawskiej.

Jak wydrukować na Ziemi filiżankę z marsjańskiej gleby? Czym są design fiction, design spekulatywny i fantastyka naukowa stosowana? Dlaczego osoby zajmujące się przyszłością powinny być optymistami? Opowiada prof. Marta Flisykowska z Wydziału Wzornictwa Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku.

Czym są ekologie ucieczkowe? W jaki sposób bagna, torfowiska i gęste lasy Wschodniej Europie wspierały chłopów, dezerterów i dysydentów religijnych przed podatkami, pańszczyzną czy poborem do wojska? Przewodnikiem po bezdrożach przeszłości jest dr Michał Pospiszyl, historyk środowiska z Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk.

Jak powstają zaburzenia psychiczne? Dlaczego na spektrum autyzmu możemy spojrzeć przez pryzmat adaptacji ewolucyjnej, a nie deficytu? Po co nam lęk, wstręt czy nieufność? Na te i wiele innych pytań odpowiada dr Marcin Rządeczka, kognitywista z Instytutu Filozofii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Z teorią gier jest jak z prozą – nie zawsze zdajemy sobie sprawę, że nią mówimy. Czy można zatem zaprojektować taką grę, aby gracze przestrzegali jej reguł, które będą dobre i dla nich, i dla społeczeństwa? Mapę jej praktycznych zastosowań szkicuje prof. Łukasz Woźny z Katedry Ekonomii Ilościowej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie.

Co wpływa na to, że człowiek ma szansę na sukces? Ile jest rodzajów nierówności? Jaka jest ich skala w Polsce? Mówi prof. Michał Brzeziński z Katedry Ekonomii Politycznej Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego.

Dlaczego jedynym wolnym od manipulacji mechanizmem głosowania jest dyktatura? Jak sprawdzić, czy ktoś wygrał przypadkiem, czy naprawdę? Co można powiedzieć o gustach miłośników sushi, korzystając z dobrodziejstw teorii obliczeniowej? Odpowiada prof. Piotr Faliszewski z Wydziału Informatyki Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie.

To styl życia. Gra zespołowa w międzynarodowych składach, walka z deadline'ami i zabieganie o czas pracy na sprzęcie takim jak teleskop Jamesa Webba. Dowodem miłości do niej może być tatuaż z Perseuszem. O astrochemii oraz modach w astronomii opowiadają dr Agata Karska z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika oraz dr Łukasz Tychoniec z Universiteit Leiden – autor pulsara i tegoroczny laureat Nagrody Młodych Polskiego Towarzystwa Astronomicznego.

Do czego może prowadzić rozwój sztucznej inteligencji ogólnego zastosowania (AGI), a zwłaszcza ASI (sztucznej superinteligencji)? Czy jest jeszcze szansa na pozytywne scenariusze? Rozmowa z prof. Jakubem Growcem, szefem Katedry Ekonomii Ilościowej Szkoły Głównej Handlowej.

Dlaczego białka warto czasami traktować po macoszemu? Dlaczego spontanicznie organizują się w toksyczne struktury? Co ich skrętność ma wspólnego z genezą życia na Ziemi? Opowiada prof. Wojciech Dzwolak, chemik z Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych Uniwersytetu Warszawskiego, szef tamtejszego Laboratorium Chemii Biofizycznej.

Tam, gdzie lądy spotykają się z morzami, rozgrywają się procesy fizyczne, od których przebiegu także zależy nasza przyszłość. Opowiada o nich dr Zuzanna Świrad – geomorfolożka z Instytutu Geofizyki PAN, stypendystka programu L'Oréal-UNESCO dla Kobiet i Nauki.

– Wątek osobowości zwierząt wzbudza zawsze dużo emocji. Sam fakt, że traktujemy zwierzę jako osobę, jest tematem samym w sobie – mówi dr hab. Barbara Pietrzak, biolożka z Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, specjalizująca się w ekologii i biologii ewolucyjnej.

Dlaczego dobry gospodarz powinien czasem zirytować gości? Dlaczego wypada, by pozwolił im się zgubić w lesie? O tym, jak się buduje zaufanie do wiedzy i do tych, którzy ją tworzą, opowiada Robert Firmhofer – historyk filozofii, niegdyś dziennikarz radiowy, współtwórca Pikniku Naukowego Polskiego Radia, a dziś dyrektor naczelny Centrum Nauki Kopernik w Warszawie, jednej z kilku referencyjnych tego typu instytucji na świecie.

Dawne książki działały na wiele zmysłów jednocześnie. Były nośnikiem treści zamierzonej przez autora, ale też kroniką kontekstów politycznych oraz stanów ducha czytelników. Zapiski na ich marginesach utrwalały myśli, wrażenia, emocje, a w kolorach zdobień odbijały się kody lokalnej kultury. Rozmowa z dr Karoliną Mroziewicz z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego, badaczką dzieł literatury dawnej.

Jak się upewnić, że na polu rośnie pszenica, a nie pszenżyto? Skąd wiadomo, że las zaczyna usychać? Jak określić ilość wód podziemnych? Albo dlaczego w Hiszpanii pożary wybuchały w okolicy kopalni odkrywkowych? Odpowiedzi na takie pytania szuka prof. Edyta Woźniak – zastępczyni Dyrektora ds. Naukowych Centrum Badań Kosmicznych Polskiej Akademii Nauk.

Na czym polega wyjątkowość RNA? Przez całe dziesięciolecia związki te pozostawały w cieniu DNA, ale to właśnie one tworzyły fundamenty życia, a oparte na nich szczepionki ratowały świat podczas ostatniej pandemii. Rozmawiamy z ich badaczem – prof. Andrzejem Dziembowskim, biologiem molekularnym, biochemikiem i genetykiem z Międzynarodowego Instytutu Biologii Molekularnej i Komórkowej w Warszawie.

Kiedy kalkulatory zaczynamy nazywać sztuczną inteligencją, odbieramy prawdziwe znaczenie temu terminowi. Uznając AI za czarodziejską skrzynkę, cedujemy myślenie na bezmyślne maszyny. Pozwalamy, by pojęcie prawdy się rozmyło. Przestrzega prof. Piotr Durka, neuronaukowiec z Wydziału Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, badacz interfejsów mózg-komputer.

Grzyby nie należą ani do flory, ani do fauny, ale bez nich świat nie wyglądałby tak, jak wygląda. O równie intrygującej – ostatnio choćby za sprawą serialu „The Last of Us” – jak tajemniczej 1,5-milionowej populacji opowiada prof. Marta Wrzosek, mykolożka z Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego.

My, istoty z wodą żyjące w strachu przed wodą i w lęku przed jej brakiem. Jesteśmy wodą, istniejemy dzięki niej, a jednocześnie wyparliśmy ją z opisu świata, skolonizowaliśmy. O przywracaniu należnego jej miejsca opowiada dr Małgorzata Owczarska, antropolożka kultury i etnografka z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego, badaczka błękitnej humanistyki, etnografii Polinezji, aktywizmu ludów tubylczych i postkolonializmu.

Tania, niewyczerpana, bezpieczna – taka ma być energia z kontrolowanej syntezy termojądrowej. Kiedy to nastąpi? Jakie przeszkody musimy pokonać? Opowiada dr hab. Agata Chomiczewska, profesorka Instytutu Fizyki Plazmy i Laserowej Mikrosyntezy w Warszawie, kierowniczka Zakładu Badań Plazmy Termojądrowej oraz Laboratorium Badań Plazmy Metodami Spektroskopowymi w IFPiLM.

Jestem borsukiem i jestem z tego dumny – tak, zdaniem znawców tematu, „nosi się” ten drapieżnik. Pospolity, a zaskakująco słabo poznany. I jeszcze słabiej chroniony. Opowiadają o nim miłośnicy i obrońcy przyrody, autorzy książki „Borsuk. Władca ciemności. Biografia nieautoryzowana” – prof. Rafał Kowalczyk, badacz ssaków drapieżnych i kopytnych z Instytutu Biologii Ssaków PAN w Białowieży, oraz dr Paweł Średziński, historyk, dziennikarz i pisarz.

Ile w sensacyjnych doniesieniach o komputerach kwantowych prawdy, a ile myślenia życzeniowego? Ile realnych osiągnięć, a ile propagandy sukcesu? I do czego posłuży ta na wpół mityczna maszyna, jeśli powstanie? Wyjaśnia dr hab. Michał Oszmaniec z Centrum Fizyki Teoretycznej PAN, szef tamtejszej grupy zajmującej się obliczeniami kwantowymi.

Są niezwykłe, ale nie wszechmocne. Wszechstronne, ale nie uniwersalne. O faktach i mitach związanych z jednymi z najbardziej zadziwiających komórek, jakie zna ludzkie ciało, opowiada ich badaczka, dr Anita Florkowska z Międzynarodowego Instytutu Mechanizmów i Maszyn Molekularnych PAN (IMol), współorganizatorka UniStem Day 2025.

Wiek temu musieliśmy opuścić raj fizyki klasycznej. Mechanika kwantowa zmusiła nas do porzucenia dawnych sposobów myślenia o świecie. Uruchomiła też jednak rewolucję technologiczną. W jakiej jest kondycji? Jakie tajemnice skrywa? W jaką przyszłość nas zabiera? Opowiadają jej znawcy – prof. Rafał Demkowicz-Dobrzański, prof. Marek Trippenbach i dr Grzegorz Łach z Wydziału Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego.

Jednym jawiła się jako raj, innym – jako chaos. Co pchało jednych, a co drugich w jej dzikie ostępy? Jak zmieniała się Puszcza? Jak ewoluował stosunek ludzi do tego reliktu pierwotnych lasów? Rozmowa z dr. hab. Tomaszem Samojlikiem, historykiem przyrodniczym Instytutu Biologii Ssaków PAN w Białowieży, rysownikiem i twórcą komiksów, któremu w studiu towarzyszy dr Tomasz Związek, historyk środowiska z Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN.

Polki i Polacy nie gęsi, własną AI mają. Tylko właściwie po co? O ochronie lokalnego kontekstu kulturowego, suwerenności technologicznej i nieuzasadnionej panice związanej ze sztuczną inteligencją mówi Pamela Krzypkowska – informatyczka, dyrektorka Departamentu Badań i Innowacji w Ministerstwie Cyfryzacji, kierująca strategią odpowiedzialnej cyfryzacji Polski w erze sztucznej inteligencji.

Wspierają, goją, karmią, bronią, asystują. Czym są astrocyty – milczący bohaterowie drugiego planu, bez których funkcjonowanie neuronów byłoby niemożliwe? Rozmowa z badaczką tych niezwykłych komórek, dr hab. Aleksandrą Pękowską, profesorką Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN, kierowniczką Dioscuri Centre for Chromatin Biology and Epigenomics.

Co łączyło Skłodowską-Curie i Einsteina? Na czym w życiu zależało im najbardziej? Co ich różniło? O korespondencji między dwojgiem badaczy opowiada dr Ewa Łabno-Falęcka – doradczyni inwestycyjna, wykładowczyni na Politechnice Warszawskiej, założycielka i prezeska Fundacji Rozwoju Edukacji dla Przemysłu, współwydawczyni książki „Listy 1911–1932 Maria Skłodowska-Curie / Albert Einstein”.

Jak odnaleźć się na naszej planecie bez geografii? Do czego ta nauka służy w czasach GPS? Odpowiada dr hab. Marek Więckowski, profesor Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, wiceprzewodniczący Międzynarodowej Unii Geograficznej.

Mity odczarować. Panikę przeczekać. Stosować immunizowanie przez eksponowanie. Oto zalecenia dotyczące technologii, która dwa lata temu przebojem wdarła się do sfery publicznej. Z charakterystycznym dla siebie spokojem przekazuje je prof. Przemysław Biecek z Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej, informatyk i matematyk zajmujący się analizą złożonych modeli AI.

Czy Biblię można analizować naukowo i podważać jej autentyczność, skoro przez Chrześcijan jest uważana za daną przez Boga? Rozmowa z dr. Sławomirem Poloczkiem, historykiem z Katedry Filologii Klasycznej Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, zajmującym się początkami chrześcijaństwa, badaniem tekstów biblijnych i wczesnochrześcijańskich.

Dlaczego w Polsce jest brzydko? Skąd w otaczającej nas przestrzeni chaos? Jak go eliminować? Rozmowa z dr. hab. Maciejem Nowakiem – prawnikiem, profesorem Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie, członkiem Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN oraz Komitetu do spraw Kryzysu Klimatycznego PAN.

Czy pradawny web był bogatszy niż dzisiejszy? Co z zasobów internetu ocalać od zapomnienia? Czy historyk powinien być nostalgiczny? Rozmowa z Marcinem Wilkowskim z Centrum Kompetencji Cyfrowych UW zajmującym się archiwistyką Webu i innowacjami w sektorze kultury.

Czy alkohol wymaga kontroli? A jeśli tak, to jakiej i dlaczego? Mówi dr Michał Bujalski, adiunkt w Katedrze Socjologii Wiedzy i Moralności Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, związany także z Instytutem Psychiatrii i Neurologii.

Wypatrywanie planet swobodnych, określanie kształtu Drogi Mlecznej, obalanie hipotez o roli czarnych dziur w narodzinach Wszechświata – dr Przemek Mróz z Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego robi to wszystko. Rozmowa z laureatem Nagrody im. Franka Wilczka, uczestnikiem eksperymentu OGLE (Optical Gravitational Lensing Experiment).

Przez setki tysięcy lat trwaliśmy w kognitywnym uśpieniu. Aż 70–40 tys. lat temu doszło do wielkiej rewolucji. Narodziła się sztuka, religia, myślenie symboliczne. O możliwych przyczynach opowiada dr hab. Małgorzata Kot z Katedry Archeologii Epoki Kamienia Wydziału Archeologii UW, badaczka ewolucji człowieka, laureatka ERC Consolidator Grant 2024.

Czy zachęcając ludzi nauki do opuszczenia wież z kości słoniowej, nie zapędziliśmy ich w kozi róg? Czy oczekując popularyzacji, nie sprowadzamy ich wyłącznie do roli objaśniczy świata? Opowiada Natalia Osica – socjolożka działająca na styku akademii, mediów i biznesu, szefowa „pro science”, ekspertka ds. komunikacji naukowej European Research Council.

Czy literatura kieruje w naszym kierunku infradźwięki, które pozwalają odczytać, co się święci? Czy wykrywa nastroje społeczne i stawia diagnozy szybciej niż socjologia lub psychologia? Odpowiada prof. Przemysław Czapliński, literaturoznawca i historyk literatury z Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Gdzie się podziała antymateria, tajemnicza siostra materii? Jak to zbadać? Jak stworzyć warunki panujące tuż po Wielkim Wybuchu? Opowiada prof. dr hab. inż. Hanna Zbroszczyk z Zakładu Fizyki Jądrowej Politechniki Warszawskiej, badaczka ciężkich jonów, kierująca eksperymentami takimi jak STAR w Brookhaven National Laboratory.

Dlaczego warto żyć z nimi w komitywie? Z każdym rokiem odpowiedź na to pytanie staje się coraz bogatsza w znaczenia – opowiada dr hab. Agata Starosta, badaczka tych organizmów, biolożka molekularna, profesorka Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN w Warszawie, kierująca tamtejszą Pracownią Translatomiki.

Niechęć do obcych nie jest bezwarunkowa, a zróżnicowanie etniczne niekoniecznie obniża spójność społeczną. O tym, jak codzienne intuicje i narracje rządów mijają się z realnymi przekonaniami społeczeństw, mówi dr hab. Natalia Letki, socjolożka i politolożka z Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych UW, badaczka zjawisk związanych z kapitałem i zaufaniem społecznym.

W jakiej kondycji są antarktyczne nieloty? Dlaczego trzeba dbać o dobrostan kryla? Czy rok 2048 przyniesie niekorzystne zmiany na mroźnym kontynencie? Odpowiada dr inż. Małgorzata Korczak-Abshire z Instytutu Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk.

W jaki sposób modeluje się współczesne lasy? Jak symuluje się scenariusze ich dalszej ewolucji? Czym nowoczesny leśnik różni się od tego uwięzionego w stereotypach? Opowiada prof. dr hab. inż. Krzysztof Stereńczak – wicedyrektor Instytutu Badawczego Leśnictwa i lider niezależnego zespołu badawczego w IDEAS NCBR, zajmującego się leśnictwem precyzyjnym.

Saprofityczne, pasożytnicze, symbiotyczne – w wielkim spektaklu przyrody grzyby obsadzają wszelkie role. A przy tym swoją ważącą na kondycji globalnego ekosystemu pracę wykonują na drugim, a może nawet trzecim planie. O niezwykłym świecie grzybów opowiada ich badaczka dr hab. Anna Muszewska – mykolożka i bioinformatyczka, profesorka Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN, szefowa tamtejszej Pracowni Bioinformatyki Grzybów.

Mokradła to skarby bioróżnorodności. Niosą też nieocenioną pomoc w hamowaniu zmian klimatycznych, a zanim tych zmian nie cofniemy, pozwolą nam się do nich zaadaptować. O tych bezcennych ekosystemach opowiada ich badacz, dr hab. Wiktor Kotowski z Zakładu Ekologii i Ochrony Środowiska UW, współzałożyciel Centrum Ochrony Mokradeł i popularyzator nauki.

Co człowiek już zepsuł w klimacie, sprowadzając na siebie choćby susze i powodzie? Co może jeszcze zrobić, żeby zminimalizować kolejne ryzyka? Odpowiada – nie całkiem pesymistycznie – Andrzej Hołdys: geograf, dziennikarz naukowy specjalizujący się w naukach o ziemi i dyscyplinach pokrewnych, autor pulsara.

– Ten myśliciel był jak magnes. Ludzie chcieli myśleć z nim lub przeciwko niemu – mówi dr hab. Marcin Miłkowski, profesor w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, badacz filozofii kognitywistyki, umysłu i psychologii. Świadomość, jaźń, wolna wola – dziś nie sposób myśleć o tych pojęciach, nie odwołując się do dorobku Dennetta. Rozmawiamy o tym przy okazji polskiej premiery jego autobiografii.

40 lat temu do rąk Polaków trafiła literacka bomba – epos kieszonkowy „49 idzie pod młotek”, spreparowany przez Thomasa Pynchona i przełożony na język polski z biglem, który wytrzymuje konfrontację z prozą tego enigmatycznego geniusza. Jego wznowienie ukazało się właśnie nakładem wydawnictwa ArtRage. Z tej okazji rozmawiamy z – po prostu, jak mówi – Piotrem Siemionem, znanym również z ról prawnika, powieściopisarza („Niskie łąki”, „Finimondo”, „Dziennik roku Węża”, „Bella, ciao”) oraz tłumacza.