Profesor Matczak

Po co nam konstytucja? To pytanie w ostatnich siedmiu latach zadawaliśmy sobie tysiące razy. Najwięksi znawcy tematu odpowiadają na to pytanie nad wyraz poważnie - konstytucja i strzegący jej sąd konstytucyjny zostały wymyślone, aby już nigdy więcej nie powtórzyło się Auschwitz. Konstytucjonalizm jest bowiem ideą, która ma zapobiec temu, aby większość zdominowała, wyizolowała, uwięziła i zabiła mniejszość. Sama demokracja nie wystarczy. Demokratycznie rzecz ujmując, w kraju kanibali 51% mogłoby przyznać sobie prawo zjedzenia pozostałych 49%. Dlatego konstytucja i niezależny, prawdziwy sąd konstytucyjny to najbardziej skuteczne narzędzia ochrony mniejszości przed nadużyciami ze strony większości i dlatego trzeba ich bronić. Tym poważnym akcentem kończymy serię tegorocznych wykładów z filozofii prawa, zachęcając wszystkich słuchających do dalszych, samodzielnych filozoficznych poszukiwań.

W samym sercu myślenia prawniczego znajduje się specjalne miejsce dla pojęcia normy prawnej. To pewien wzorzec zachowania, pewien standard wyprowadzany z przepisów, ale z nimi nie tożsamy. Normę prawną prawnicy "wyprowadzają" z przepisów, "odkodowują " ją z ustaw i innych aktów prawnych. Czy to jednak nie jakieś prawnicze hokus-pokus? Czy sędzia nie wyciąga norm prawnych z tekstu ustawy tak, jak magik wyciąga królika z kapelusza? W tym wykładzie omawiamy koncepcje interpretacji prawniczej i po raz kolejny zmagamy się z pytaniem, czy sędziowie nie uzurpują sobie czasami roli prawodawców.

Stare prawnicze powiedzenie brzmi "Summum ius, summa iniuria" - najwyższe prawo może powodować najwyższą niesprawiedliwość. Dlaczego tak jest? W wykładzie 11. rozważamy relację między prawem a sprawiedliwością, analizując teorię sprawiedliwości Johna Rawlsa. Odpowiadamy sobie między innymi na pytanie, czy nierówności społeczne, które kreuje prawo, mogą być sprawiedliwe i pod jakimi warunkami.

W średniowiecznym grobowcu odnaleziono list napisany w wieku XIII. Według jakich reguł językowych należy go interpretować - funkcjonujących wtedy, kiedy został napisany, czy też takich, jakie stosujemy dzisiaj? Odpowiedź wydaje się oczywista - XIII-wieczny list trzeba interpretować według XIII-wiecznych zasad gramatycznych i znaczeniowych. Czy tak samo powinno się interpretować tekst prawny? Czy napisaną w wieku XVIII konstytucję USA powinno się interpretować zgodnie ze znaczeniem, jakie przyjmowano w momencie jej uchwalenia, czy też należy jej tekst rozumieć tak, jak rozumiemy go dzisiaj? Czy interpretując zakaz stosowania kar "okrutnych", powinniśmy uznawać za okrutne to, co za okrutne uważali ludzie dwieście lat temu, czy też przyjmować współczesne rozumienie "okrucieństwa"? Wykład 10. poświęcony jest debacie między zwolennikami tzw. statycznych i dynamicznych koncepcji wykładni prawa. Pierwsi, do których należą amerykańscy oryginaliści, chcą nadawać tekstowi konstytucji jej pierwotne znaczenie. Drudzy, jak na przykład zwolennicy tzw. żyjącego konstytucjonalizmu, chcą znaczenie tekstu konstytucji uwspółcześniać. Spór ten powrócił z całą mocą przy okazji ostatniego, kontrowersyjnego orzeczenia Sądu Najwyższego w sprawie aborcji. Nie jest więc on z pewnością teoretyczny.

Czy prawdziwa rozmowa o trudnych sprawach ma jeszcze moc rozwiązywania konfliktów? W rodzinie, w klasie, w państwie? Czy nasze rodziny i nasze państwo mogą być jeszcze oparte na idei dialogu, który zakłada demokracja, czy też muszą stoczyć się w autorytarny monolog kogoś, kto wie lepiej i narzuca swoje myślenie innym? Kolejny odcinek podkastu i kolejny temat - idealna sytuacja mowy Habermasa jako wzór dla rodziny, społeczeństwa, państwa i prawa.

Czy język prawny można interpretować, jak się chce? Czy też istnieją ścisłe standardy, jak należy to robić? Niektórzy miłośnicy “Forresta Gumpa” uważają na przykład, że konstytucja jest jak pudełko czekoladek - nigdy nie wiadomo, na co trafią sędziowie ją interpretujący. W ósmym wykładzie odpowiadamy na wyzwanie postmodernizmu, który zarzuca prawnikom, że robią z tekstem prawnym, co im się żywnie podoba, stosując zasadę “wszystko przejdzie”. W ten sposób nie wypełniają woli prawodawcy, ale przemycają do wyroków swoje własne preferencje. Czy tak jest rzeczywiście?

Wnuk otruł dziadka i został skazany za to morderstwo. Jednak pozostał spadkobiercą, wskazanym w ważnym testamencie, a nie ma jeszcze przepisów o tzw. niegodności dziedziczenia z powodu popełnienia przestępstwa przeciwko spadkodawcy. Czy powinien dziedziczyć? Słynna sprawa Elmera stanowi punkt wyjścia do kolejnego wykładu, w którym pytamy: czy moralność powinna mieć wpływ na to, jak stosujemy prawo? Naszym przewodnikiem jest Ronald Dworkin, filozof ducha prawa, który jasno mówi, że nie wolno w stosowaniu prawa ograniczać się tylko do jego litery. Ale czy nie rodzi to ryzyka, że sędziowie zaczną narzucać nam swoją moralność? Że sędzia o konserwatywnych poglądach będzie prawo stosował konserwatywnie, a sędzia o poglądach liberalnych ten sam tekst prawa będzie rozumiał liberalnie? Czy wtedy nadal rządzić będzie nami prawo, czy też czyjeś widzimisię? O tym wszystkim w kolejnym wykładzie z serii “Imperium tekstu kontratakuje”.

Wyobraźcie sobie, że w 2024 ortodoksyjnie katolicka partia wygrywa w Polsce wybory i uchwala nową konstytucję, która jest po prostu słowo w słowo tekstem Dziesięciu Przykazań. Jak interpretowalibyśmy taką konstytucję? Zgodnie z intencją uchwalających, czy zgodnie z wielowiekową tradycją rozumienia tego tekstu? Czy gdyby jeden z głosujących uważał, że "Nie cudzołóż!" to zakaz zdradzania w CUDZYM łóżku, a więc nie obejmuje on zakazu zdrady we własnym, czy interpretator powinien przyjąć takie rozumienie tekstu zgodnie z intencją prawodawcy? Czym ona jest i dlaczego odgrywa tak ważną rolę w interpretacji prawniczej? Czy jest jedna, czy jest ich więcej (trzy), jak argumentuję w kolejnym wykładzie? Czy prawnik powinien brać pod uwagę to, co miał na myśli autor tekstu prawnego, czy raczej powinien nadawać tekstowi znaczenie wyznaczane przez konwencję językową i tradycję języka? O tym wszystkim dyskutujemy w najnowszym wykładzie z serii "Imperium tekstu kontratakuje".

Czy prawnicy korzystają z niejasności prawa, by realizować swoją wizję świata? Czy grozi nam dyktatura sędziów? W piątym wykładzie dyskutujemy problem władzy sędziowskiej - a więc tego, czy niejasność prawa powoduje, że sędziowie mogą realizować swoje własne preferencje, kiedy prawo stosują.

Wykład czwarty poświęcony jest ważnemu zagadnieniu: kto jest panem znaczenia tekstu prawnego? Prawodawca czy społeczeństwo? Innymi słowy, czy znaczenie tekstu prawnego powinno być ustalane na moment uchwalenia aktu prawnego czy na moment jego interpretacji? Czy w razie watpliwości co do znaczenia powinno się je rozstrzygać przez odwołanie do intencji prawodawcy czy raczej do konwencji językowych, wypracowanych przez społeczeństwo. Efekty przyjęcia jednego oczy drugiego podejścia mogą być całkiem inne, co przekłada się na inną sytuację obywateli, którzy prawu podlegają.

Trzeci wykład z tegorocznej serii - o tym, jak populiści chcą reformować prawo i dlaczego to się nie udaje na przykładzie historii Króla Rexa i koncepcji wewnętrznej moralności prawa Lona Fullera.

Drugi wykład z serii "Imperium tekstu kontraatakuje" - o tym, dlaczego "lex" musi być "dura" i w jaki sposób twardość prawa jest potrzebna, by mogło ono pełnić swoją funkcję, choć nieraz kłóci się to ze zdrowym rozsądkiem. W tym odcinku znajdziecie rozważania nad tym, czym jest "funkcja właściwa" i "wartość przeżycia", a także w jaki sposób te pojęcia zaczerpnięte z teorii ewolucji pozwalają nam zrozumieć takie zagadnienia, jak nadużycie prawa oraz relację prawa i moralności.

W roku 2022 rozpocząłem nową serię wykładów z filozofii prawa. Są one oparte na mojej ostatniej książce "Imperium tekstu. Prawo jako postulowanie i urzeczywistnianie świata możliwego" i przedstawiają wizję prawa w ujęciu teorii ewolucji, zastosowanej do wytworów kultury. Wykłady te są przeznaczone dla wszystkich zainteresowanych prawem, filozofią i językiem. Wykład pierwszy zawiera wprowadzenie do omawianych zagadnień.

Specjaliści różnych dziedzin - lekarze, prawnicy, mechanicy - mają problem z prostym mówieniem o tym, na czym się znają. Ten materiał przedstawia kilka rad, jak mówić prosto, mimo że myśli się w sposób złożony. Najważniejsza z nich brzmi: skomplikowany język może poniżać, więc go nie używaj, jeśli chcesz, by ludzie ci ufali. A poza tym jeśli ktoś naprawdę zna się na czymś, potrafi to coś wyjaśnić dwulatkowi.

Jak powszechnie wiadomo, rozum jest współcześnie w odwrocie. W nowym odcinku zastanawiam się, czy jednym z powodów takiego stanu rzeczy jest to, że częścien promujemy publicznie, zwłaszcza wśród dzieci) bohaterskie postawy walki (strażak, żołnierz), a nie bohaterskie postawy myślenia. Aby to zmienić, omawiam dwie książki, które pokazują życie uczonych-bohaterów. Ci ludzie zmienili świat rozumem, nie siłą mięśni, i mogą być wzorem do naśladowania. Książki omawiane w tym odcinku: Thea Cooper, Arthur Ainsberg, Breakthrough: Elizabeth Hughes, the Discovery of Insulin, and the Making of a Medical Miracle Mukherjee Siddhartha, Cesarz wszech chorób. Biografia raka

Już jest! Nowa seria filmów na moim kanale na You Tube, dostępne także jako podkast! Nowe wnętrze, nowy mikrofon i nowe książki ważne dla demokracji. Dzisiaj opowiadam o trzech książkach José Saramago, które pozwalają nam zrozumieć polską rzeczywistość lepiej niż niejeden traktat naukowy. Zastanawiam się także nad celem interpretacji - czy chodzi o to, żeby zrozumieć autora, czy raczej, żeby zrozumieć siebie.

Ostatni wykład w cyklu 2021/2022, poświęcony temu, jak bronić się przed populizmem. On atakuje demokrację emocjami, czy ona powinna się bronić wyłącznie rozumem? Pewnie nie, ale jak przestawić się w działaniu z LOGOSU na PATHOS, skoro całe prawo i praworządność oparte są na tym pierwszym. UWAGA TECHNICZNA: jakość nagrania nie jest optymalna, ponieważ nie zadziałał główny mikrofon, stąd wykorzystano nagranie zapasowe z innego urzadzenia. Przepraszam za ten dyskomfort.

W kolejnym wykładzie z teorii i filozofii prawa zastanawiamy się, jak wspólnie żyć w społeczeństwie ludzi, z których każdy jest inny. Odpowiedzi szukamy w filozofii Habermasa i jego idealnej sytuacji mowy. Nasza dyskusja prowadzi do wniosku, że tylko rozmowa, dyskusja i deliberacja może nas uratować. Polaryzacja, zamknięcie się w swojej bańce, coraz większa nienawiść jednej grupy społecznej wobec innej to proste recepty na społeczeństwo, w którym wszyscy walczą ze wszystkimi, a w końcu przychodzi autorytarny przywódca i zaprowadza autorytarny porządek. Dlatego demokracja to mądra rozmowa - na wielu poziomach.

W kolejnym wykładzie dyskutujemy to, czy prawo jest komunikacją pomiędzy prawodawcą a obywatelami, a jeśli tak, jaka jest natura tej komunikacji. Pytanie, czy prawo jest jak symfonia, jest nawiązaniem do metafory Ferdinanda de Saussure'a, który napisał kiedyś, że język, podobnie jak symfonia, może być rozumiany na dwa sposoby: jako partytura, a więc zbiór znaków, abstrakcyjna struktura albo jako wykonanie symfonii, a więc konkretne zdarzenie w miejscu i czasie. Wykład ukazuje kluczowe różnice między rozumieniem prawa w sposób abstrakcyjny, formalistyczny, i rozumieniem prawa jako zbioru konkretnych zachowań w konkretnej rzeczywistości.

Kolejny wykład z filozofii prawa, w którym dyskutujemy, jak ważenie zasad w ujęciu Dworkina pozwala nam zrozumieć, że popularne ostatnio hasło "segregacja naturalna" jest propagandą.

Kolejny wykład z Teorii i filozofii prawa (seria 2021-2022) - próbujemy w nim uchwycić to, czym jest duch prawa, korzystając z pomocy Ronalda Dworkina.

Kolejny wykład z teorii i filozofii prawa w edycji 2021/22 - tym razem o porównaniu dwóch wizji prawa: monologu szeryfa i dialogu partnerów.

Kolejny wykład z filozofii prawa, w którym rozważamy ważną teoretycznie i praktycznie kwestię - co jest najmniejszym elementem systemu prawa i jak się to ma do decyzji Trybunału Konstytucyjnego w sprawie aborcji i prawa Unii Europejskiej.

Kolejny wykład z filozofii prawa - co leży u jego podstaw? Niezależna od człowieka natura czy stworzona przez człowieka kultura?

Nowa seria wykładów, które wygłaszam na Uniwersytecie Warszawskim w roku 2021/2022. Jest to seria wykładów odmienna od wygłaszanych w roku ubiegłym - ci z Państwa, którzy zapoznali się z poprzednią serią z pewnością nie będą się nudzić. Zapraszam!

Rozmowa o książkach, prowadzona przez Paulinę Wilk w księgarni "Big Book Cafe" 8 września 2021 roku. Dziękuję Big Book Cafe za zgodę na udostępnienie zapisu audio rozmowy jako podkastu.

W tym odcinku omawiam książkę D. S. Wilsona "Katedra Darwina. Ewolucja, religia i natura społeczeństwa". Jej autor stawia niepopularną tezę, że religia jest jedną z najważniejszych adaptacji kulturowych, które historycznie zwiększały szanse ludzi na przeżycie, dzięki temu, że promowała spójność społeczeństwa, obniżała poziom agresji i zachęcała o altruizmu i przebaczenia. Ci z nas, którzy kojarzą religię głównie z krucjatami i przestępstwami pedofilskimi oczywiście nie podzielą tej tezy. Warto jednak wysłuchać argumentów poważnego badacza, który jest swego rodzaju ani-Dawkinsem, a więc przeciwieństwem sławnego ewolucjonisty-ateisty. Zwłaszcza, że żyjemy w świecie, w którym Bóg umarł. Co więc może zastąpić moralne rusztowanie, jakim zawsze była religia, byśmy jako społeczeństwo nie rozpadli się na kawałki i nie pozabijali się nawzajem?

Odcinek poświęcony nowej książce autora podkastu, zatytułowanej "Jak wychować rapera. Bezradnik"

Odcinek wyjazdowy, nagrany w Toledo - o książce Marii Rosy Menocal "Ozdoba świata. Jak muzułmanie, żydzi i chrześcijanie tworzyli kulturę tolerancji w średniowiecznej Hiszpanii" oraz o trzech opowiadaniach Borgesa z tomu "Ogród o rozwidlających się ścieżkach": "Pierre Menard, autor Don Kichota", "Tlón, Uqbar, Orbis Tertius" oraz "Biblioteka Babel".

Dlaczego synowie i córki muszą przestać być marionetkami i - jak Pinokio - zerwać sznurki, za które pociąga ktoś inny? Specjalny odcinek na Dzień Ojca, poświęcony nieśmiertelnej książce Carlo Collodiego „Przygody Pinokia” w interpretacji Jordana B. Petersona.

W tym odcinku omawiam książkę Jacka Dukaja "Po piśmie", w której wykazuje on, że ludzie współcześni chętniej myślą konkretem niż systemem, a to daje pożywkę populistom. Omawiam także ostatni tekst Jacka Dukaja, w którym postuluje on wprowadzenie cenzury, by uratować demokrację. Nie zgadzam się fundamentalnie z tą tezą.

Czy szkoła jest jak więzienie? W książce "Nadzorować i karać. Narodziny więzienia" Michel Foucault odpowiada na to pytanie twierdząco i pokazuje, że współczesne państwo jest jak Wielki Brat: przez najrozmaitsze narzędzia - więzienia, szpitale, szkoły i uniwersytety - chce zapanować nad naszymi duszami. Współczesna władza jest obecna wszędzie i zawsze, a przede wszystkim w naszych głowach. Przez dyscyplinę, kategoryzację i szufladkowanie zmienia nas z niezależnych ludzi w trybiki wielkiej odhumanizowanej maszyny.

W tym odcinku opowiadam o książkach Jordana Petersona "Maps of Meaning" oraz "12 Rules for Life. An Antidote to Chaos" i wyjaśniam, dlaczego - mimo kontrowersji, jakie go otaczają w debacie publicznej - jestem wielkim fanem tych książek i ich autora, nazywanego "guru nowej prawicy".

Maminsynek będzie złym obywatelem. Lukianoff i Haidt o rozpieszczaniu dzieci i o tym, dlaczego to szkodzi ostatecznie demokracji.

Czy wolność może być przekleństwem? Erich Fromm w książce "Ucieczka od wolności" twierdzi, że tak, i wyjaśnia, jak społeczeństwo może popaść w społeczny sado-masochizm, poddając się autorytarnej ideologii i przywódcom, którzy ją głoszą.

Ta część podcastu poświęcona jest esejowi Alberta Camusa pt. "Człowiek zbuntowany". Wykorzystuje także książkę Stanleya Milgrama "Posłuszeństwo wobec autorytetu".

Czasu coraz mniej, a nieprzeczytanych książek coraz więcej... Po zakończeniu serii piętnastu wykładów z filozofii prawa postanowiłem nagrać serię filmów o książkach, które pomogły mi zrozumieć państwo, prawo i społeczeństwo. Dzisiaj pierwszy odcinek: pt. „Pogarda zabija demokrację. Karen Stenner o autorytaryzmie”. Za tydzień kolejna książka - opowiadanie o książkach nie zastąpi czytania, ale może do niego zachęci. Zapraszam do oglądania na You Tube i sluchania na Spotify, Google Podcast i Apple Podcast.

O czym prawnicy powinni pamiętać, by ludzie ich nie znienawidzili? Ostatni wykład z tej serii.

Czy istnieje jedna prawidłowa interpretacja? O subiektywizmie i obiektywizmie w prawie

Czy Premier mógł polecić Poczcie Polskiej zorganizowanie wyborów? O uprawnieniach, kompetencjach i obowiązkach w prawie.

Czy nierówności społeczne mogą być sprawiedliwe? W swojej "Teorii sprawiedliwości" John Rawls twierdzi, że tak, choć pod pewnymi warunkami. W tym wykładzie próbujemy zrozumieć, jakie to warunki i dlaczego sprawiedliwość to nie absolutna równość.

Wykład jedenasty: Czy prawo jest narzędziem opresji w rękach złych ludzi? Postmodernizm w filozofii prawa

Dlaczego lepiej jest rozmawiać niż walczyć? W tym wykładzie zastanawiamy się, czy dyskusja i deliberacja w społeczeństwie jest szansą na znalezienie drogi wyjścia z konfliktu oraz ustalenia, jakie wartości w naszym życiu społecznym są wspólne i mogą stanowić podstawę naszego pokojowego funkcjonowania.

W ostatnim czasie dochodzi do zbiorowych protestów przeciwko zakazom nakładanym np. na przedsiębiorców w związku z pandemią. Prawo nakazuje zamykać restauracje, a one się otwierają. Mamy także do czynienia z masowymi protestami przeciwko decyzjom prawnym, takim na przykład, jak decyzja Trybunału Konstytucyjnego w sprawie aborcji. Czy prawo potrzebuje akceptacji, aby obowiązywało? Zapraszam na kolejny wykład. Montaż: Krzysztof Wierzbicki Materiał przygotowany we współpracy z Fundacją Wspierania Wsi.

Wykład ósmy: Czego prawnicy mogą nauczyć się od bobrów? Filozofia języka Ruth Millikan a prawo

Wykład siódmy: Czy Tony Soprano i Dr House pomagają w rozumieniu, jak działa prawo?

Wykład szósty: Czy sędzia powinien rozstrzygać sprawy zgodnie z literą czy z duchem prawa?

Wykład piąty: Czy możliwe jest prawo po Auschwitz? Filozofia HLA Harta (część II)

Czwarty wykład z filozofii prawa: Czy możliwe jest prawo po Auschwitz? Filozofia HLA Harta (część I)

Wykład trzeci: Czy prawo jest rozkazem bandyty?

Wykład drugi: Czy i kiedy prawo może zostać uznane za nieważne?