largest and easternmost canton of Switzerland
POPULARITY
Differentas furmaziuns da jodel emplaina l'ura da «Noss chors». I vegn chantà d'amur, da patria ed anc bler auter. L'emissiun porta chant da jodel plain variaziun. Chors pli gronds sco il «Frauenjodelchörli Stailalva» sco era furmaziuns pli pitschnas sco il «Jodelduett Seraina & Ladina Hug» u il «Jodelduett Pizokel» mussan ch'i vegn jodlà er en il chantun Grischun.
Quest onn è l'equipa da RTR s'installada a Meierhof/Sursaissa per porscher registraziuns a chors, musicas e chapellas. Dapi il 2023 porscha RTR a chors, musicas instrumentalas e chapellas da musica populara dal Grischun la pussaivladad da far registraziuns da tun e maletg. Suenter Flem e Zernez (2023), Savognin (2024) è il team da RTR s'installà il cumenzament da matg en la halla polivalenta a Meierhof/Sursaissa. Nus avain fatg videos da tuttas furmaziuns e registrà lur tocs e chanzuns.
Per Luis Coray è tut art. La vita, performances, pictura e musica – tut va in en l'auter, tut viva el cun ardur ed energia. «Envidar la chandaila endadens» saja impurtant, di el en il film dal cineast Casper Nicca. E quella energia, quel gust da far art è lura er il fil cotschen dal film. Il film accumpogna l'artist grischun a sias ragischs artisticas en la Toscana. Là visita el ils lieus, nua ch'el ha entschavì seriusamain cun la pictura. Ma en il film visita Luis Coray era lieus en il Grischun ch'èn impurtants per el: Laax, nua ch'el è creschì si, Cuira, nua ch'el ha ses atelier ubain Segl-Maria, nua ch'el dat curs da malegiar per uffants. Ed adina vai per «percepziun», per il sguard spezial, cun il qual l'artist multifar vesa ed interpretescha il mund. -------------------------------------------------------------------------------------------- Für Luis Coray ist alles Kunst. Das Leben, Performances, Malerei und Musik – alles fliesst ineinander, alles lebt er mit voller Energie. «Die innere Kerze anzünden» sei wichtig, sagt er im Film des Filmemachers Casper Nicca. Und diese Energie, diese Lust, Kunst zu machen, zieht sich wie ein roter Faden durch den Film. Der Film begleitet den Bündner Künstler zu seinen künstlerischen Wurzeln in der Toskana, wo er Orte besucht, an denen er ernsthaft mit der Malerei begonnen hat. Im Film besucht Luis Coray aber auch Orte in Graubünden, die ihm wichtig sind: Laax, wo er aufgewachsen ist, Chur, wo er sein Atelier hat oder Sils-Maria, wo er Malkurse für Kinder gibt. Und immer geht es dabei um «Wahrnehmung», um den besonderen Blick, mit dem der vielseitige Künstler die Welt sieht und interpretiert.
Chors, musicas, furmaziuns pitschnas e grondas dal Grischun talian preschentan musica delle Valli. L'«Artg musical» fa in viadi en las valladas talianas dal Grischun. Furmaziuns da chant e musica dal Puschlav, da la Val Bregaglia, Mesauc e Calanca preschentan chanzuns popularas dal Grischun. La gronda part èn melodias popularas dal Grischun talian. La PGI (Pro Grigioni Italiano) ha deditgà l'onn 2008 a la musica ed ha vulì renconuscher l'engaschi da tuttas persunas che s'occupan cun chant e musica. Uschia è naschì il project d'in portatun, in album cun dus discs cumpacts cun il titel «Al sul e l'amur».
Il victory-day è il di da la victoria dals alliads sur la Germania dals nazis. Cun la capitulaziun da la Wehrmacht tudestga è a fin la Segunda Guerra mundiala en l'Europa. En il Grischun è ils 8 da matg 1945 stà in di sco blers auters, cun ina normalitad dalunsch dals champs da guerra. E tuttina ha la guerra laschà ses fastizs er en nossas vals per las Grischunas ed ils Grischuns, e quai durant 5 onns, 8 mais e 7 dis. Pli ch'ina giada era la guerra avanzada fin davant porta, spetgava la Svizra da vegnir assaglida proximamain – e lura aveva puspè tschessà il privel da guerra acut. Tar il mintgadi da quella giada tutgavan da tuttas sorts temas, ch'èn ids en emblidanza. Per exempel il plan «Wahlen» e ses raziunament da las vivondas, u ils Polacs internads en il Grischun. U era co che tschients da fugitivs èn vegnids sur il cunfin a Martina en l'Engiadina, ed han survegnì albiert en la chasa da scola a Scuol. Questa «Marella» lascha reviver istorgias emblidadas e commoventas che han muventà e fatschentà avant 80 onns. L'emissiun è ina repetiziun ed è vegnida realisada ed emessa l'emprima giada avant tschintg onns.
Il 2025 festivescha la renumada chantadura grischuna ses giubileum da 30 onns sin tribuna d'opera. Gia da pitschen ensi è Maria Riccarda circumdada da musica, era musica populara, schlagher, chanzuns popularas ed operetta. Sco matta ha ella savens improvisà al clavazin, pli tard (a Cuira) ha ella survegnì instrucziun da clavazin. Sin vias main gulivas è Maria Riccarda suenter la matura vegnida sin l'idea da chantar professiunalman. Il 2006 ha ella festivà ses grond success a l'opera da Paris e dapi lura è ella ina chantadura tschertgada. L'Artg musical purtretescha la chantadura che viva dapi il 2022 puspè en il Grischun.
Sanasurselva examinescha opziuns per il futur da l'ospital a Glion – Setgira en Grischun procura per incendi al cunfin talian – Cun l'adia d'Andres Ambühl va in'era a fin per il HCD.
L'Artg musical guarda 25 onns enavos sin la festa districtuala da chant dals districts Alvra e Valragn-Moesa. L' Artg musical lascha reviver oz la fiasta districtuala da chant dals districts Alvra e Valragn-Moesa. Quella è stada l'onn 2000 a Panaduz ed en tut han 33 chors prendì part. Ina grondiusa festa cun blers chors dal conturn. Igl è bel da guardar enavos e puspè ina giada tadlar chors dal Grischun central, Val Alvra, Tumleastga, Valragn e Mesauc.
Il Cussegl federal ha preschentà in nov deal concernent las relaziuns cun l'UE. Ussa vegnan elavurads ils detagls. Il cumbat politic ha però gia cumenzà. Tge vala la cunvegna or dal punct da vista da las parlamentarias e dals parlamentaris grischuns? Tge signifitgan las novaziuns per il Grischun? Anna Giacometti da la PLD, Magdalena Martullo-Blocher da la PPS e Stefan Engler da la partida Il Center èn giasts en il «Controvers» da Berna. ---------------------------------------------------------------------------------------- Der Bundesrat hat ein neues Abkommen betreffend Beziehungen zur EU präsentiert. Nun werden die Details ausgearbeitet. Der politische Kampf hat aber bereits begonnen. Was bedeutet das Abkommen aus Sicht der Bündner Parlamentarierinnen und Parlamentarier? Was bedeuten die Neuerungen für Graubünden? Mitte-Ständerat Stefan Engler, SVP-Nationalrätin Magdalena Martullo-Blocher und FDP-Nationalrätin Anna Giacometti diskutieren darüber in der Sendung «Controvers» aus Bern.
«Rumantsch Grischun» ist die Geschichte einer Selbstsuche dreier sehr unterschiedlicher Menschen. Und es ist gleichzeitig eine augenzwinkernde Auseinandersetzung mit unserer vierten Landessprache und dem Röstigraben zwischen Olten und dem Piz Corvatsch. Auf Mundart. Wer das Hörspiel am Radio hören will: Montag, 03.03.2025, 14.00 Uhr, Radio SRF 1 Alles beginnt mit einem Migros-Kurs für Rumantsch Grischun in Olten, zu dem sich nur zwei Personen einfinden: die 67-jährige Witwe Heide Walther aus Heidelberg, die seit zwanzig Jahren in der Schweiz lebt und seit dem Lawinentod ihres Mannes in den Bündner Bergen eine besondere Beziehung zum Bündnerland hat, und die 20-jährige Martina Burki aus Zofingen, die als Sennerin auf eine Bündner Alp will. Der Romanisch-Lehrer Vinzenz Padrutt, 42, ist ehemaliger Skilehrer und Tourenführer, kann aber seinen Beruf seit einem Unfall nicht mehr ausüben. Der Kurs, der wegen mangelnder Teilnahme nicht zustande kommt, wird privat weitergeführt. Aus der Kursbekanntschaft entstehen weitergehende Beziehungen, die auf einer Bergtour im Bündnerland eskalieren. Hilde ist überzeugt, dass zwischen dem Unfall von Vinzenz und dem Lawinentod ihres Mannes eine Verbindung besteht. ____________________ Mit: René Schnoz (Vinzenz Padrutt), Dinah Hinz (Heide Walther), Anna Katharina Rickert (Martina Burki), Charlotte Joss (Regine Burki), Marietta Jemmi (Verkäuferin), Ralf Schlatter (Minibarmann) ____________________ Übersetzung ins Rätoromanische von Marietta Jemmi – Musik: Michael Wernli – Tontechnik: Norbert Elser, Roger Heiniger – Regie: Geri Dillier - Produktion: SRF 2006 - Dauer: 48'
Tschintg onns suenter la pandemia dain in sguard enavos sin ils emprims dis dal temp da Corona en Grischun. – Domat e sia colliaziun speziala tar il tschaiver.
Vanessa Kasper ed il cumbat per puncts e tschientavels – Fadri Cadonau ha gudagnà il premi d'art dal Grischun
Discurrer rumantsch – crescher si a Winterthur Ils blers da nus Rumantschas e Rumantschs discurran rumantsch en il mintgadi, cler, ma en in territori cumplainamain tudestg sa chapescha quai betg da sasez. Nus avain accumpagnà 3 famiglias durant ina s'entupada cun lur uniun “Allegra Winti” a Winterthur. Uffants e geniturs giaudan d'avair la pussibilitad da pudair discurrer, promover e viver il rumantsch. Esser Rumantscha u Rumantsch en la bassa, saja ina sfida ma era in grond sentiment da patria. L'istorgia dal rumantsch Cura ch'ils Romans èn arrivads en nossas valladas, han ils schuldads influenzà la lingua ch'il pievel discurriva lura qua tar nus. La maschaida tranter il latin e la lingua che vegniva discurrì en il Grischun ha dà rumantsch. Ma cura e co precis che quai e capità e pertge ch'i dat uschè grondas differenzas tranter ils idioms, guardain nus en il Minisguard.
Il cumponist turitgais ha ina colliaziun stretga cun il Grischun e la Svizra rumantscha. Hans Lavater vegn or d'ina veglia famiglia da Turitg ed è naschì ils 24 da favrer 1885. Suenter il gimnasi ha el frequentà in studi da chemia. En ses temp liber ha el però fatg musica, emprendì da sunar clavazin e cello ed era gia empruvà da cumponer emprimas chanzuns. La finala è Hans Lavater sa decidì da daventar musicist da professiun. Dentant era sco cumponist è el sa profilà. El ha scrit passa 100 chanzuns cun texts tudestgs, franzos ed era rumantschs («Al pur grischun», «Ma chara val», «Ei tucca da notg»). Noss chors fa omagi a Hans Lavater ch'aveva er ina colliaziun stretga cun il Grischun. Dal 1932 fin il 1943 ha el dirigì il chor viril Ligia Grischa.
L'inspecturat da lavur dal Grischun ha constatà passa 1000 surpassaments da la lescha da lavur – Energia solara en Stussavgia: la populaziun è vegnida infurmada ed è sceptica – La Banca chantunala ha gì in onn da success - l'ultima bilantscha ha il president partent Peter Fanconi fatg – Als campiunadis mundials da biatlon n'hai stgars betg dà ina medaglia svizra
Per la 59avla giada ha gì lieu il schaner l'inscunter da chapellas da musica populara. Danovamain in eveniment tut aparti. L'inscunter da chapellas dal Grischun è probablamain marcà cotschen en las agendas da bleras furmaziuns da musica populara. L'emprim inscunter è stà il 1965 a Cuira ed ils 11 da schaner 2025 ha gì lieu la 59avla ediziun. Quest onn èn s'inscuntradas e sa preschentadas 14 furmaziuns en il Forum Landquart. Sper las furmaziuns grischunas sco per exempel Kapelle Oberalp, Prättigauer Power, Örgeliplausch vom Spycherweg ubain Kapelle Via Mala han ins era dumandà furmaziuns bernaisas e da la Svizra Centrala da vegnir en il Grischun. RTR ha registrà tut las preschentaziuns era sco video.
Ellas èn vegnidas da l'Ucraina en il Grischun cun la persvasiun da bainprest puspè pudair turnar en lur patria: Liliia Havrylova e Halyna Ponomarenko. Uss, prest trais onns pli tard, avain nus puspè visità ellas. Omaduas han chattà ina lavur – ma ina vul restar en Svizra e l'autra vul turnar. Per lur uffants èsi stà pli simpel da s'integrar. Els han emprendì spert tudestg e fan in emprendissadi. Chattar ina lavur è dentant tut auter che simpel. Mo 38% da las persunas che pudessan lavurar han survegnì ina plazza. Il film dat in'invista fitg persunala en lur nova vita qua – ed en lur quitads per la patria. ------------------------------------------------------------------------------------------- Als sie aus der Ukraine nach Graubünden gekommen sind, waren sie überzeugt, bald wieder zurückkehren zu können: Liliia Havrylova und Halyna Ponomarenko. Jetzt, fast drei Jahre später, haben wir sie wieder besucht. Beide haben eine Arbeit gefunden – die eine will in der Schweiz bleiben, die andere so schnell wie möglich zurückkehren. Für ihre Kinder war es einfacher, sich zu integrieren. Sie haben schnell Deutsch gelernt und machen eine Lehre. Einen Arbeitsplatz zu finden ist jedoch alles andere als einfach. Nur 38% der Personen, die arbeiten könnten, haben einen Job bekommen. Der Film gibt einen sehr persönlichen Einblick in ihr neues Leben hier – und in ihre Sorgen um ihre Heimat.
Il film da la cineasta Menga Huonder-Jenny purtretescha quatter dunnas che han conquistà tar la posta domenas dad umens. Dorli Menn da Juf è stada l'emprima chauffeura d'autos da posta en il Grischun. Sia collega Carina Scandella da la Val Müstair è l'emprima dunna che va cun auto da posta sur la lingia ristgada dal Stelvio. Flurinda Raschèr-Janett ha surpiglià il 1972 la posta da Susch. Sin il palpiri era ses um il schef. Carmen Federspiel è cun 35 onns la pli giuvna da ses team e tuttina la scheffa da tut las filialas da la posta en il sid dal Grischun. Quatter dunnas – quatter istorgias. ------------------------------------------------------------------------------------------- Der 25-minütige romanische Dokumentarfilm von Menga Huonder-Jenny porträtiert vier Frauen, die bei der Post in Männerdomänen eingedrungen sind. Dorli Menn aus Juf war die erste Postautofahrerin Graubündens. Ihre junge Kollegin Carina Scandella aus dem Val Müstair ist die erste Frau, die die halsbrecherische Stelvio-Linie fährt. Flurinda Raschèr-Janett hat es 1972 gewagt, eine Posthalterstelle in Susch zu übernehmen. Auf dem Papier war aber ihr Mann der Chef, obwohl er vom Postwesen nichts verstand. Carmen Federspiel ist mit ihren 35 Jahren die Jüngste in ihrem Team und trotzdem schon die Chefin aller Standorte der Post in Südbünden. Vier Frauen – vier aussergewöhnliche Geschichten.
Il parsepen, la staila da Betlehem e la preschientscha d'in bov e d'in asen tutgan tar Nadal sco l'amen en baselgia. Dentant en la Bibla na stat scrit nagut da bovs ed asens che fissan stads da la partida tar la naschientscha da Jesus. Blers dals maletgs ch'èn omnipreschents en il temp da Nadal derivan numnadamain da texts apocrifs, pia texts da las cuminanzas cristianas dals emprims tschientaners cun nums sco il «Protevangeli da Giatgen» ubain «Evangeli dal pseudo-Matteus». Cunquai ch'els n'èn betg part da la Bibla uffiziala, valevan els pli baud per part sco texts stgandelus, vulgars, falsifitgads u schizunt eretics. Quests texts che dattan dentant colur a diversas istorgias en la Bibla han inspirà blers artists, er qua en il Grischun. La Marella sa metta sin ils fastizs dals apocrifs en terra rumantscha, visita baselgias a Savognin ed a Ziràn e dat insaquants schatgs or da las scrittiras apocrifas. Quest è ina repetiziun d'ina Marella dal december 2021.
Quest onn ha RTR envidà in quartet vocal, in quartet da brass, Janic e Flurina Sarott sco era la «Magd Greta» en il studio per registrar videos per il temp da Nadal. Il quartet vocal cun Sara-Bigna Janett (sopran), Gianna Lunardi (alt), Daniel Bentz (tenor) e Chasper Mani (bass) chantan chanzuns en tuttas trais linguas chantunalas dal Grischun. Enramadas vegnan lur chanzuns cun musica contemplativa da Janic Sarott (marimba) e sia sora Flurina (violina) ed era d'in quartet da brass ord la Surselva. Vitiers datti la fumitgasa Greta che raquinta ina paraula.
Il 2024 è sa mussà in svilup interessant: il pievel svizzer na decida en pliras dumondas betg pli en il senn da la maioritad a Berna. Nus faschain bilantscha e dain in sguard sin l'onn che vegn. Quai faschain nus cun las cusseglieras ed ils cussegliers naziunals dal Grischun. Redacziun e moderaziun: Andri Franziscus. ---------------------------------------------------------------------------------------- Im ablaufenden Jahr gab es für Bundesrat und Parlament empfindliche Niederlagen an der Urne. Warum? War das politische 2024 ein verlorenes Jahr? Darüber diskutieren die Bündner Nationalrät:innen mit Andri Franziscus in der Sendung «Controvers». Und sie sagen, was sie im nächsten Jahr erreichen möchten.
Dapi passa 70 onns accumpognan nus en noss mintgadi pitschens gidanters chemics che guardan che tut restia pli cumadaivel e simpel per nus. Er uss durant il temp d'advent. U n'è quai betg bel, sch'ils brunslis e milanais na tatgan betg vi da la lastra e sa glischnan en in hui dal palpiri da furnel sin il taglier? E n'è quai betg bel da baiver in punsch chaud or d'in simpel cup da chartun a la fiera da Nadal e d'avair pes chauds e sitgs, malgrà ch'igl è fraid e bletsch? Quels schenis universals invisibels cun il num PFAS han dentant er ina vart stgira che fa a nus pli e pli gronds problems. Quests pitschens gidanters che nus avain creà na van numnadamain betg pli davent. Els èn prest immortals e sa derasan adina pli fitg, er en lieus che nus na vulain betg avair els – sco per exempel en noss'aua, en nossa vivonda ed er en nus. E là tissienta questa substanza chemica adina pli fitg noss corp a moda cronica. Ils PFAS n'influenzeschan betg mo noss ormons, nossa fertilitad e nossas genitalias. Els fan era donn als gnirunchels ed al gnirom, fan che nossa beglia s'inflammescha, augmentan il colesterin e pon la fin finala schizunt era far che nus avain cancer. Quant gravanta che la situaziun è propi, era qua tar nus en il Grischun, e tge che nus pudain far encunter, pudais vus tadlar en la «Marella».
Il whistleblower Adam Quadroni duai survegnir tranter 1 e 10 milliuns francs – era en il Grischun è la scolina en l'avegnir obligatorica – purtret da l'actur Curdin Caviezel
Quartets virils, maschadads e da dunnas ma er sextetts dubels chantan chanzuns da differents stils musicals. Sper ils chors datti en il Grischun sco era en Svizra bleras furmaziuns vocalas pitschnas sco quartets, quartets dubels u ensembles. L'emissiun Noss chors porta oz ina paletta da talas furmaziuns, per part cun chantaduras e chantadurs da hobbi dentant era talas cun vocalistas e vocalists professiunals. Er las chanzuns ch'ellas preschentan èn da fitg differents stils musicals.
«Noss Chors» sa deditgescha al chant da chor viril che ha ina gronda tradiziun en Grischun. Chant da chor, chant d'ensembles pitschens u era chant solistic procura per in'ura cun variaziun da chant dad umens. Tranter auter datti d'udir tuns e suns dal «Chor viril Mustér», il «Chor dils Larischs» ubain il «Chor viril Surses». Sper ina schelta da differents chors virils sa preschentan era furmaziuns pli pitschnas durant l'ura da «Noss Chors».
Ir a scola cun ina roschada uffants en ina pitschna stanza en la scola dal vitg è out. Tgi chè hip e trendy ha scola a chasa, en las atgnas quatter paraids. Quella impressiun pon ins bain avair cun leger adina puspè las lingias grassas en las medias: linstrucziun a chasa fa il «boomen», las cifras da homeschooling explodeschan schizunt – almain en il chantun da Berna. Dentant co è quai ussa effectivamain cun quest homeschooling en Svizra ed en il Grischun? Èsi propi uschè blers chinstrueschan lur uffants a chasa? Daco fan els quai? E tge pomai vegn in di or da quels uffants? En la «Marella» da questa dumengia mirain nus in zic pli detagliadamain sin quest uschenumnà «boom» da homeschooling en Svizra. E nus visitain duas famiglias en il Grischun chèn sa decidas da far scola a chasa per chapir in zic meglier co che linstrucziun a chasa guarda insumma ora e daco che geniturs fan propi quest sforz.
Grischun na fa betg part a sanaziun dal «Forcola di Livigno» – Valendau festivescha dus decennis da svilup – Ignaz Bundi ha realisà ses siemi d'esser ustier.
Uffants exponan en il museum d'art a Cuira Il Museum d'art dal Grischun mussa a partir da sonda in'exposiziun realisada ensemen cun uffants. Scolaras e scolars da la 4. classa da la scola Nikolai a Cuira han collavurà, planisà e perfin fatg sezs exponats per l'exposiziun «Schattenspiel». Il Minisguard ha fatg ina visita avant l'avertura. Undas da radio e societad en transfurmaziun A chasa, en cuschina ubain en l'auto. Tipics lieus per tadlar radio, per s'infurmar e giudair musica. Quai che sa chapescha ozendi da sasez ha midà nossa societad a l'entschatta dal temp da radio. Il radio e sia influenza sin la societad – declerà en il «Minisguard».
Temas da quest'emissun: - Reto Gurtner na venda betg l'Arena Alva - El ha anc visiuns per il territori - Chatsch'auta 2024: L'aura en il center da l'emprima bilantscha intermediara - Las novitads - La pli lunga punt pendenta dal Grischun vegn a Mustér - La stad d'alp saja stada buna, era sche betg tuts pon far la festa da stgargiada - Meteo
E puspè èsi temp da chatscha en il Grischun. «Noss chors» preschentan oz chanzuns che raquintan da predas, culms e bler auter. Seser sin il sez aut, observar l'ur dal guaud, sa schluitar tras il chagliom e suandar als fastiz da l'animal per savair dar la fin finala il culp perfetg. Er en «Noss chors» hai bleras chatschadras e blers chatschaders che dechantan la bellezza da quest temp. Oz datti d'udir chanzuns che raquintan differentas istorgias che van a prà cun il temp da chatscha.
Dapi passa 30 onns organisescha il JBOG – Jugend Blasorchester Graubünden (l'Orchester dinstruments a flad da giuvenils Grischun) – in'emna da musica per giuvnas e giuvens cun emprovas intensivas, per preparar dus concerts finals. Dapi il 2023 è il giuven musicist Florian Schneider il manader. Ensemen cun Isabella Kraft, han els dus organisà dirigent, manaders da register, localitads etc. per porscher a las giuvnas musicantas ed als giuvens musicants in'emna da musica.
Enrico Bischoff ha fatg l'emprendissadi commerzial. Suenter la recruta è dentant stà cler per el che sia via professiunala restia tar il militar. El ha fatg la scola da sutuffiziers ed è daventà adjutant. Il mument è el adjutant da stab en la divisiun territoriala 2 ad Aarau. Per l'Armada svizra è el stà en il chantun Vallais, a Herisau, a Lucerna – nua ch'el abitescha – ed a Cuira. En il Grischun vul el era turnar en in pèr onns, per terminar uschia sia via militara. Ch'il Grischun ha ina muntada speziala per il Surmiran sa mussa cun il fatg ch'el è tant sco pussaivel a Savognin en sia patria, e lura è sin il program far sport e pestgar en in lai da muntogna.
Chant da giuvenils procura per in'emissiun frestga plain vita. Gea – chantar en in chor è cool! Chant giuven ha ina colur tut atgna. Quest'emissiun vegn colurada cun musica da questa tempra. Vuschs giuvnas dal Grischun, da la Svizra ed er d'auters pajais preschentan insaquantas chanzuns en differentas linguas e differents stils.
Il 2024 è in onn da giubileums istorics: il chantun Grischun festivescha 500 onns dapi che las Trais Lias èn sa colliadas al Stadi liber ed ina da las trais lias, la Ligia Grischa, festivescha 600 onns dapi ch'ella è vegnida fundada da nov a Trun sut l'ischi. Il chor viril Ligia Grischa e ses dirigent Christoph Cajöri han vulì far in concert tut spezial per quest giubileum. Sut il motto «La Ligia Grischa sin viadi historic» è il chor sa mess sin ina turnea da concerts ensemen cun l'istoricher Adolf Collenberg ed instrumentalists. L'«Artg musical» porta il concert dals 27 d'avrigl 2024 en la baselgia parochiala Sogn Martin a Trun.
Il temp da stad è il temp da viagiar. Entant ch'ils Svizzers tschertgan il chaud en pajais esters, vegnan turists d'utro en il Grischun per giudair la vita muntagnarda. Giasts d'auters pajais che visitan noss chantun devi gia en il 18 e 19avel tschientaner. Scrivents, picturs, artists e musicists han descrit il Grischun or da lur optica. La lingua rumantscha sco lingua barbara, lufs fomentads e cuntradas pittorescas. Uschia ha per exempel l'american James Fenimor Cooper, autur dal roman «Il davos Mohican», observà il 1828 che la situaziun linguistica en Grischun saja sumeglianta sco tra ils Indians americans. En cumpagnia da l'istoricher Adolf Collenberg faschain nus in viadi tras il Grischun cun Cooper, Bakunin, il revoluzer russ, il Svizzer Carl Spitteler ch'ha retschavì il premi nobel da litteratura ed ulteriuras persunas prominentas americanas, englaisas, polacas e germanas. Dal 2007 enfin il 2016 ha RTR emess emna per emna l'emissiun FORUM. Persunas dal fatg or dal champ da la scienza han preschentà, declerà ed analisà fenomens, svilups e dumondas da la vita e da la societad. Pliras da questas analisas ed invistas èn restadas actualas, uschia che nus repetin durant la stad ina selecziun or dals var 500 Forums. Il Forum dad oz è vegnì emess per l'emprima giada il zercladur 2013.
12 emnas avant ina festa chantunala da musica survegnan tuttas societads da musica da las differentas categorias e classas in toc da pensum. La cumissiun da musica da l'Uniun chantunala da musica dal Grischun elegia la litteratura adattada per las musicas participantas. Per tschertas categorias èn quai magari ovras sin incumbensa. En duas emissiuns («Artg musical» dals 23-06-24 ed «Instrumentala» dals 26-06-24) udin nus tut ils tocs da pensum.
«Vesair egls plain glisch e plaschair tar mes public, quai è sta mes giavisch», di Bibi Vaplan. Cun l'univers da sia ovra multifara, la «Pop-corn Opera» ha ella cuntanschì bler dapli. La fin da matg ha la musicista ed artista oriunda da Scuol retschavì il premi da cultura da renconuschientscha dal Grischun. Tgi è la dunna davos «Capitan Flamingo», il «cha-cha-cha-trallala» ed il «bämbadibäm»? Co vesa ella l'ESC en Svizra? Bibi Vaplan ans maina tras ses univers fantastic e colurà.
Per regla datti mintga tschintg onns ina festa chantunala da musica. Suenter Arosa il 2019 s'inscuntran questa fin d'emna 60 societads da musica (46 dal Grischun) per ina festa paschaivla a Claustra. Per las concurrenzas (zona da silenzi) datti a Claustra dus locals: Arena-Klosters e la nova halla da gimnastica. La concurrenza da marschar ha lieu sin la Landstrasse, en vischinanza da la staziun e da la tenda da festa e da las duas zonas da silenzi. L'Artg musical porta durant duas uras las producziuns da la sonda, pli exact: las producziuns dals victurs da las singulas categorias. Las producziuns da la dumengia vegnan emessas en l'Instrumentala da mesemna, ils 12 da zercladur 2024.
El saja in da cifras raquinta Giancarlo Lozza. Ed uschia è il studi d'accounting and finance a l'Universitad da Son Gagl era stà in pass logic. Danunder che quest interess vegn raquinta il surmiran da 41 onns en il Profil. Logica è era sia via professiunala. Suenter il studi e la lavur sco revisur da quints tar ina gronda firma a Turitg, ha el fatg il pass enavos en il Grischun ch'ha manà el tar la controlla da finanzas dal chantun. Turnà en Grischun è el tranter auter era per s'engaschar en diversas uniuns. El è president dal Chor viril Surses, cassier da l'Uniun rumantscha da Surmeir ch'edescha la Pagina da Surmeir e commember era d'autras uniuns. Er da quella part da sia vita raquinta el en il Profil.
L'emprim "osp" en l'hotel Bogn Tenigia: in roboter che regorda ad in chaun – Glion festivescha il "Bundstag": 500 onns suenter la quasi fundaziun dal Grischun
Ils 8 e 9 da zercladur 2024 è la 29avla Festa chantunala da musica. Passa 60 societads da musica dal Grischun e da la Svizra vegnan a Claustra per sunar avant ina giuria in toc da patg, in toc da pensum sco era far part a la concurrenza da marschar. Per in dirigent munta quai er da preparar bain la societad sin quest mument. L'Artg musical porta in discurs cun trais dirigents. Gian Stecher (Musica da Domat, GR Brass), Bastian Janett (Società da musica Sent) e Stefan Demarmels (Musica instrumentala Salouf-Mon-Stierva) discutan davart lur preparaziuns per la festa.
Il chantun Grischun ha preschentà per l'emprima giada ina strategia turistica cumplessiva – Lucas Quinter, ch'ha trisomia, viva l'inclusiun sco part da la Societad da musica Mustér.
Ils responsabels da la Casa s. Martin prendan posiziun a las reproschas d'anteriur persunal – «Salid dal Grischun» mussa il svilup dal Grischun cun cartas postalas – Simon Jacomet fa skis
Bilantscha dal luf en Grischun l'emprim quartal 2024. – Iniziativa pretenda dapli abitaziuns pajablas a Cuira. – Garaschas engiadinaisas han organisà per l'emprima giada in'exposiziun da mastergn.
Il chor è vegnì fundà il 2004 cun l'idea d'unir en in chor giuvenils (tranter 16 e 27 onns) da l'entir chantun Grischun che chantan gugent. Dapi la fundaziun diregia Martin Zimmermann. Per festivar il giubileum ha el mess ensemen concerts tut spezials. El ha envidà anteriuras chantaduras ed anteriurs chantadurs per furmar in chor dals anteriurs. Quel dat concert ensemen cul chor actual.
Ina da las pli veglias uniuns dal chant viril sacral dal Grischun dastga guardar enavos sin 175 onns plain splendur, ma era cun intginas crisas. L'istorgia dal Chor viril baselgia Savognin è in chapitel impressiunant da la tradiziun dal chant viril dal Grischun. Cumenzà ha tut avant 175 onns – cun ina dunna. Sabina Escher de Latour, ina musicista emancipada e bain scolada da Breil, ha fundà il chor l'onn 1849 ed ha manà quel durant insaquants onns. Enconuschent surregiunalmain è il chor vegnì a partir da l'onn 1870. L'emprim sut la direcziun dal scolast indigen Stefan Wasescha. E suenter cun Georgius Schmid de Grüneck, ch'era pli tard daventà uvestg da Cuira, aveva surpiglià la batgetta. Il chor è sa preschentà cun success a differentas festas da chant ed è schizunt vegnì engaschà da chasas renumadas sco il «Maloja Palace Hotel». Mess accents han ils dirigents Peder Spinatsch e Rudi Netzer. Malgrà las sfidas sco il segund concil vatican ed il turissem ch'era prosperadas en moda rasanta, eri reussì a Rudi Netzer da mantegnair il chor e cun el la tradiziun dal chant ecclesiastic. Ultra da quai era il repertori er adina vegnì engrondì cun chanzuns profanas e popularas. Dapi l'onn 2010 stat il chor sut la direcziun dal giuven dirigent Gianign Arpagaus. En l'emissiun Marella partan tschintg persunas cun funcziuns-clav istorgias commoventas e divertentas dals 175 onns Chor viril baselgia Savognin. Co il chor ha surventschì las sfidas, co el ha dumagnà il spagat tranter tradiziun e moderna e co ch'el ha adina pudì engaschar novs chantadurs giuvens, da quai raquinta la Marella. Ulteriurs temas: - Schäfers Sonntagslied - Mesanotg - Abba bab ord la Passio Nova - Sancta Maria - Jesus mora ved la crousch ord La Veia dalla Crousch - La Patria
Dapi bun in'emna è il nov center da distribuziun da la posta a Trun en funcziun. Da là vegn sortì e repartì l'entira posta per il circul da Mustér. – La biodiversitad è sut squitsch, er en il Grischun. Il chantun ha elavurà ina strategia per far frunt a quest problem. – En Val Lumnezia pon ins prest bouldrar en ina halla. Dus indigens han prendì l'iniziativa, fundà in'uniun e mess sin las chommas la pitschna halla da bouldrar che vegn prest averta.
La banca chantunala grischuna ha procurà las ultimas emnas per agitaziuns – quai pervi d'in credit da milliuns. – Il castur era praticamain mort ora en il Grischun. Avant 15 onns devi numnadamain mo pli in sulet en l'Engiadina Bassa. Uss datti var 100 casturs en l'entir chantun.
Schebain ch'il Tirol dal Sid ed il Tirol dal Nord èn fitg datiers dal Grischun datti in massa litteratura da chors da questas duas regiuns che n'è insumma betg enconuschenta a nus. Cun Noss chors pudais oz scuvrir ina part da quella. Cun «Dreigesänge», «Viergesänge» ed era chors pli gronds datti oz in'invista en il stgazi da chanzuns tradiziunalas tirolaisas. Chors dal Vnuost, da las Dolomitas u era chors dal nord dal Tirol chantan da l'amur, da la patria e da la natira – temas ch'èn era tar nus fitg preschents sch'ins discurra da chanzuns tradiziunalas. Sper ina massa chanzuns en dialects tirolais datti d'udir era ina u l'autra chanzun ladina.